Είναι η Ελλάδα αναθεωρητική δύναμη στο Αιγαίο;

Κορνήλιος Γραμμένος, Δημόσια (Forēnsis), 2020, μπρούτζος, σίδηρο και ξύλο

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΗΛΙΑΔΗ

ΑΛΕΞΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ, Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειος: 50+1 όψεις των ελληνοτουρκικών διενέξεων, εκδόσεις Θεμέλιο, σελ. 200

Η διένεξη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποτελεί ένα άλυτο διμερές ζήτημα, ένα ελληνικό και τουρκικό εθνικό θέμα το οποίο απασχολεί τις δύο χώρες και τους λαούς τους για σχεδόν μισό αιώνα. Έχει η Ελλάδα δίκιο σε όλα τα ζητήματα και η Τουρκία άδικο; Είναι, για παράδειγμα, το Αιγαίο μια ελληνική θάλασσα ή όχι; Φταίει αποκλειστικά η τουρκική αδιαλλαξία για τη μη επίλυση του Κυπριακού; Πώς μπορούν να λυθούν οι ελληνοτουρκικές διαφορές στο Αιγαίο και την ανατολική Μεσόγειο;

Το βιβλίο του Αλέξη Ηρακλείδη χωρίζεται σε δύο μέρη, με το -σημαντικά μεγαλύτερο- πρώτο να εξετάζει τη διένεξη στο Αιγαίο, ενώ το δεύτερο στην ανατολική Μεσόγειο (Κυπριακό, υδρογονάνθρακες, αγωγοί και άλλα). Είναι γραμμένο υπό τη μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται ένα εύληπτο επιστημονικό εγχείρημα για τους αναγνώστες, είτε αυτοί είναι μεταξύ των απλών πολιτών είτε μεταξύ όσων σχολιάζουν τα ελληνοτουρκικά ζητήματα αναπαράγοντας, συνήθως, μονομερή στερεότυπα.

Ο Αλέξης Ηρακλείδης, ομότιμος καθηγητής διεθνών σχέσεων, είναι ένας από τους πιο βαθείς γνώστες των ζητημάτων αυτών. Έπειτα από χρόνια διδασκαλίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, όπου είχα την τύχη να είμαι ένας από τους μαθητές του, είναι σε θέση να παρουσιάσει ένα εύκολα κατανοητό και ταυτόχρονα αναλυτικό βιβλίο για ζητήματα τα οποία συχνά απασχολούν τις «ειδήσεις των 8».

Στόχος του βιβλίου, να κατανοήσουμε καλύτερα τα διμερή προβλήματα στην περιοχή μας, ως προϋπόθεση ειρηνικής επίλυσης των διαφορών. Με τα λόγια του ίδιου το συγγραφέα, «αν οι Έλληνες και οι Τούρκοι κατανοήσουν πόσο ειλικρινείς και αμοιβαίες είναι οι φοβίες και των δύο πλευρών και η εκατέρωθεν αίσθηση απειλής [...] τότε θα ανοίξει η αυλαία για την τελική προσέγγιση» (σ. 196).

Ο Ηρακλείδης δεν εξετάζει μονάχα τις ελληνικές απόψεις και επιχειρήματα, αλλά και τα τουρκικά. Μας δίνει έτσι μια εικόνα που έχουν για εμάς οι γείτονές μας, η οποία μας ξαφνιάζει: η Ελλάδα είναι αναθεωρητική στο Αιγαίο, απειλεί να αλλάξει το υπάρχον status quo και να επεκτείνει την αιγιαλίτιδα ζώνη, επαναστρατικοποιεί τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, συνεχίζει την κατάχρηση των αρμοδιοτήτων της που απορρέουν από τον έλεγχο της εναερίου κυκλοφορίας, θέλει να μετατρέψει το Αιγαίο σε μια «ελληνική λίμνη» σα να μην υπάρχει άλλη χώρα με σημαντική ακτογραμμή στη θάλασσα αυτή.

Το κλειδί σε ό,τι αφορά την ελληνική πλευρά, ώστε να έρθει πιο κοντά στην ειρηνική επίλυση των διαφορών και την καλή γειτονία, μας λέει ο Ηρακλείδης, είναι να διακρίνει μεταξύ των ακραίων ενεργειών του Ερντογάν, από τη μια, και των τουρκικών θέσεων για τις οποίες υπάρχουν βάσιμα επιχειρήματα. Ο Ηρακλείδης τίθεται ξεκάθαρα υπέρ της άποψης ότι είναι λάθος ο ισχυρισμός της ελληνικής πλευράς ότι «η μόνη διαφορά στο Αιγαίο είναι η υφαλοκρηπίδα», και περιγράφει άλλες πέντε διαφορές: τα χωρικά ύδατα, τα 10 ή 12 ναυτικά μίλια, τον ελληνικό εναέριο χώρο, τη στρατικοποίηση των νησιών του ανατολικού Αιγαίου, τις βραχονησίδες, και τον έλεγχο της εναερίου κυκλοφορίας (FIR). Τα τελευταία χρόνια μάλιστα έχουν εμφανιστεί δύο νέες διαφορές -τα θαλάσσια σύνορα στο ανατολικό Αιγαίο και η έρευνα και διάσωση- ενώ επωάζεται μία ακόμη, που αφορά την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Σε όλες αυτές τις διαφορές, η Ελλάδα έχει αλλού δίκιο, αλλού όμως άδικο.

Ο Ηρακλείδης καταθέτει ανοιχτά την άποψή του όχι μόνο για τα τουρκικά αλλά και για τα ελληνικά λάθη σε σχέση με τις παραπάνω διαφορές (σσ. 75-91). Μάλιστα, δεν διστάζει να εξηγήσει γιατί κατά την άποψή του «η τουρκική πλευρά διαθέτει ισχυρά επιχειρήματα σε όλα ανεξαιρέτως τα θέματα του Αιγαίου», ιδιαίτερα στα ζητήματα του FIR και του εναέριου χώρου (88-89).

Συμπέρασμα του συγγραφέα είναι ότι «υπάρχουν προφανείς και λογικές λύσεις» στις ανοιχτές διαφορές, οι οποίες δε χρειάζονται καν υπέρμετρες θυσίες και συμβιβασμούς για καμία από τις δύο χώρες. Ο λόγος για τον οποίο δεν προχωρεί το αισιόδοξο αυτό σενάριο είναι, για τον Ηρακλείδη, η έλλειψη αμοιβαίας εμπιστοσύνης, οι εκατέρωθεν φόβοι, σε συνδυασμό με τη δαιμονοποίηση του Άλλου, ο οποίος θεωρείται ο ιστορικός εχθρός (115). Στη βάση αυτή, σκιαγραφεί τις πιο πιθανές λύσεις οι οποίες μπορεί να είναι βιώσιμες και αποδεκτές για όλα τα διμερή ζητήματα στο Αιγαίο (115-132).

Ποιες λοιπόν μπορεί να είναι οι λύσεις; Ο Ηρακλείδης εξετάζει εναλλακτικά σενάρια, από την προσφυγή στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης έως τις διμερείς διαπραγματεύσεις. Η όποια λύση όμως έχει τις εξής προϋποθέσεις: να κατανοήσουν και τα δύο μέρη πόσο ειλικρινείς και αμοιβαίες είναι οι φοβίες της άλλης πλευράς και η εκατέρωθεν αίσθηση απειλής. Επίσης, ότι η επίλυση των διαφορών μπορεί να αποβεί αμοιβαία επικερδής, χωρίς να σημαίνει ότι πρέπει να είναι μόνο ο ένας ή ο άλλος νικητής. Και οι δύο πλευρές πρέπει να συμβιβαστούν, περιορίζοντας τις υπέρμετρες διεκδικήσεις τους, προς όφελος όμως τελικά όλων. Άλλωστε, όπως τεκμηριωμένα δείχνει ο Ηρακλείδης, δεν έχουμε σε όλα δίκιο. Ίσως ήρθε λοιπόν η ώρα να το αναγνωρίσουμε.

Είναι όμως εύκολο; Ένα στρατιωτικο-πολιτικό σύμπλεγμα συμφερόντων και στις δύο περιοχές του Αιγαίου, που συνδέεται κυρίως με εξοπλισμούς και πιο πρόσφατα με αγωγούς, σε συνδυασμό με κατεστημένες εθνοκεντρικές αντιλήψεις του παρελθόντος, όχι μόνο στην κοινή γνώμη αλλά και στην πολιτική, την ακαδημία και τα ΜΜΕ, δημιουργούν ένα μπλοκ που δεν είναι εύκολο να σπάσει. Ο Ηρακλείδης με το βιβλίο του δημιουργεί ρωγμές σε αυτό το μπλοκ, εκφράζοντας έναν τεκμηριωμένο, επιστημονικό και συνάμα απλό λόγο.

Ο Χρήστος Ηλιάδης είναι δρ πολιτικός επιστήμονας