Ένας κρίκος που έλειπε

Μυρτώ Βρατσάνου, Σημειώσεις Ελεύθερης Κατάδυσης, 2019- 2020, λεπτομέρεια εγκατάστασης

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ

ΜΙΧΑΗΛ ΑΛΕΞΕΓΙΕΒΙΤΣ ΚΟΥΖΜΙΝ, Φτερά, μτφρ. από τα ρωσικά Σωτήρης Σουλιώτης, Αθήνα: Ποικίλη Στοά, σελ. 160

Ακόμη και αν η καταληκτική ενότητα της πρωτοδημοσιευόμενης στα ελληνικά νουβέλας Φτερά (Крылья, 1906) του Mikhail Alekseyevich Kuzmin φαίνεται να διαλέγεται περισσότερο με σύγχρονες λογοτεχνικές ευαισθησίες αποδοχής της ερωτικής ταυτότητας, όλη η μαθητεία του Βάνια Σμουρόφ κοντά στον Λαριόν Ντμιτρίεβιτς Στρουπ, τον Δανιήλ Ιβάνοβιτς και τον Ορσίνο αποδεικνύεται μια γνώριμη διαδικασία αισθηματικής αγωγής ενός υπό διαμόρφωση ομοφυλόφιλου εφήβου. Το τελευταίο γραπτό μήνυμα που απευθύνει o Βάνια στην έκκληση του Στρουπ («Φύγετε» […] «θα έρθω μαζί σας», σ. 158) δεν μπορεί παρά να θυμίσει στον αναγνώστη την ανταπόκριση στο τέλος του Μωρίς (Μaurice, 1913/1971) του Ε.Μ. Φόρστερ αλλά και τον όλο υποσχέσεις τίτλο του Αντρέ Ασιμά στο Έλα να με βρεις (Find Me). Η νουβέλα του Κουζμίν έρχεται να εγγραφεί στην κοινότητα των ομοερωτικών έργων «μαθητείας» της πρώτης εικοσαετίας του εικοστού αιώνα: από τα ομόθεμα δημοφιλή μυθιστορήματα όπως ο Ανηθικολόγος (The Immoralist, 1902) του Αντρέ Ζιντ και το Mikaël (1902) του Herman Bang στο οποίο θα βασιστούν οι ταινίες Vingarne (1916) του Mauritz Stiller και Michael (1924) του Καρλ Ντράγιερ, μέχρι τη Σύγχυση αισθημάτων (Verwirrung der Gefühle, 1927) του Στέφαν Τσβάιχ.

Από τα πρώτα «ανοιχτά ομοφυλόφιλης» θεματολογίας κείμενα των αρχών του εικοστού αιώνα, τα Φτερά μεταφράζονται αργοπορημένα στη γλώσσα μας. Περιορισμένη αλλά όχι λόγω θεματολογίας είναι η αναγνωστική μας επαφή με το έργο του Κουζμίν: αν το θεατρικό έργο του συμβολιστή και δανδή ποιητή παραμένει εντελώς άγνωστο, λίγο καλύτερα είναι τα δεδομένα αναφορικά με το ποιητικό του έργο. Πέρα από τη συμπερίληψη ποιήματός του (ως «Αλεξανδρινά τραγούδια») στη συλλογή Σύγχρονοι Ρώσοι Ποιηταί της προεπαναστατικής και μετεπαναστικής περιόδου στα 1924, δύο μελέτες, συνοδευόμενες και από μεταφράσεις κειμένων του, θα φωτίσουν την ιδιαιτερότητα του πολύγλωσσου ποιητή και μεταφραστή: από τη Σόνια Ιλίνσκαγια στα 1995 (Κ.Π. Καβάφης και η ρωσική ποίηση του «Αργυρού αιώνα». Τυπολογικές προσεγγίσεις. Επίμετρο εννέα ποιήματα του Μιχαήλ Κουζμίν, μτφρ. Μ. Αλεξανδρόπουλος) και την Αλεξάνδρα Ιωαννίδου (The Athens Review of books, Φεβρουάριος 2018).

Στο πολυπρόσωπο ανδρικό σύμπαν των Φτερών οι γυναίκες της μυθοπλασίας (Νάτα και Ίντα Γκλόντμπεργκ) έχουν μια δυναμική παρουσία ως αντίμαχοι στην υπόγεια συνεννόηση μεταξύ των αρσενικών, ως θύματα της γοητείας τους και ως αθεράπευτα ερωτευμένες με εστέτ και επιβλητικούς, πλούσιους και χαρισματικούς ομοφυλόφιλους άνδρες (Λαριόν Ντμιτρίεβιτς Στρουπ). Στα Φτερά η μετεφηβική ανδρική ομορφιά περιγράφεται και εξαίρεται με διακειμενικές μυθολογικές και λογοτεχνικές αναφορές (Γανυμήδης και Φαέθων, Αντίνοος και Αδριανός, αγάλματα εφήβων) οι οποίες, πέρα από σύμβαση της εποχής, αποτελούν και διάλογο με την κουλτούρα του ομοερωτισμού στην αρχαιοελληνική και ρωμαϊκή κουλτούρα. Παράλληλα, η λατρεία για τον νεαρό άνδρα σε συνδυασμό με την «φαουστικό» παζάρι για τη νεότητα που συναντάμε στο Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι του Ουάιλντ επανέρχονται μετασχηματισμένα στα Φτερά. Από το έργο ελλείπουν οι απαγορευτικοί νόμοι του Ορθόδοξου Χριστιανισμού που θεωρούσε διάφορες μορφές «σεξουαλικής απόκλισης» όχι ως εγκλήματα, αλλά ως αμαρτίες υπό θρησκευτικό έλεγχο. Το αναπολογητικό πνεύμα στην περιγραφή του ομοερωτικού πόθου στο καλλιτεχνικό έργο του Κουζμίν είναι μακριά από τις φοβίες, τις μετωνυμίες και τα τρομώδη σύμβολα του Νικολάι Γκόγκολ και τις δευτερεύουσες (και αρνητικές) εγγραφές όπως στο έργο του Τολστόι (Άννα Καρένινα και Ανάσταση) και πλησιέστερα προς την αγάπη των ερωτευμένων κοριτσιών στο Netochka Nezvanova (1849) του Ντοστογιέφσκι.

«Υπάρχουν στο ανθρώπινο σώμα μύες και αρθρώσεις που δεν μπορούμε να τα δούμε χωρίς να τρέμουμε» (σ. 114): στα Φτερά εντοπίζονται σε σταθερή ροή περιγραφές της εφηβικής ομορφιάς, τη στιγμή που δεν παραγνωρίζεται η δοκιμασία του νεαρού άνδρα στις κοινωνικοπολιτικές λειτουργίες της πρακτικής του ομοερωτισμού, καθώς αυτή λειτουργεί ως αναβαθμός αυτογνωσίας αλλά και ως μέσο πραγμάτωσης μιας υπόγειας κοινωνικής αλληλεγγύης.

Αισθησιακά περιβάλλοντα του Νότου, γνώριμα από τα ταξίδια του συγγραφέα στην Αίγυπτο και την Ιταλία στα μέσα του 1890, αντανακλώνται ως μετωνυμίες της γνωριμίας με την αναδυόμενη ερωτική επιθυμία. Ο Βάνια του Κουζμίν δεν αντικρίζει την ψυχή του στον γοτθικό βικτωριανό καθρέφτη του Ντόριαν Γκρέι αλλά στην αρχαιοελληνική/ρωμαϊκή τέχνη και στο «φυσικό» περιβάλλον: «Εκείνος κοίταζε το καθρέφτισμα, που οι ολοένα και μεγαλύτεροι κύκλοι πάνω στο νερό το έκαναν να κυματίζει, του ψηλού, ευλύγιστου κορμιού του, με τους στενούς γοφούς και τα μακριά καλλίγραμμα πόδια, μαυρισμένα απ’ τα μπάνια και τον ήλιο, τις ακούρευτες ξανθές του μπούκλες πάνω απ’ τον λεπτό σβέρκο, τα μεγάλα μάτια πάνω στο στρογγυλό λεπτό του πρόσωπο» (σ. 111). Στις σελίδες της νουβέλας του Κουζμίν επιβεβαιώνεται ένας τόπος στην παγκόσμια λογοτεχνία και στον «γκέι κανόνα»: ο ομοερωτικός δεσμός συνδυάζεται με τις αρετές του θάρρους και της τόλμης, διακηρύσσοντας την αλληλεξάρτηση ομοφυλοφιλίας και κοινωνικής αλληλεγγύης, τη στενή σύνδεση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου, φύλου και πολιτικής.

Ο Κωνσταντίνος Κυριακός διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών