Η επιβίωση του Κάφκα

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΠΟΥΡΑ

FRANZ KAFKA, Το Κτίσμα, μετάφραση-επίμετρο: Αλεξάνδρα Ρασιδάκη, εκδόσεις Άγρα, σελ. 104

Εδουάρδος Σακαγιάν, Η βόλτα της Κυριακής
στη Θεσσαλονίκη,
2019, ακρυλικό σε καμβά, 200 x 130 εκ. 

Μπορεί η «ηθελημένη αποσπασματικότητα» του κρυπτικού αυτού κειμένου να δικαιολογεί και τη συντακτική εκκρεμότητα του τέλους, όπως διατείνεται η μεταφράστρια και καθηγήτρια γερμανικής και συγκριτικής γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Αλεξάνδρα Ρασιδάκη, μπορεί όμως να πρόκειται για μια ειρωνεία της ζωής: ο Κάφκα βρήκε την πολυπόθητη γαλήνη με τον θάνατό του, καταβεβλημένος από τη φυματίωση, αφήνοντας ημιτελές ένα χειρόγραφο σηματοδοτώντας έτσι την ατέρμονη υπαρξιακή αγωνία του «ήρωά» του και το φόβο του για τους άλλους, που μπορεί να μην είναι η «Κόλαση», όπως στη «Ναυτία» του Ζαν-Πωλ Σαρτρ, είναι όμως εχθρικοί, επιθετικοί και καταστροφικοί.

Υπάρχουν παρ’ όλα αυτά μερικές δυνατότητες συνεννόησης, συμβιβασμού, αποδοχής μιας κατάστασης και παραδοχής της σοβαρότητας του αντιπάλου, όπως φαίνεται στη σελ. 69 του άψογου αυτού βιβλίου. Αλλά και κάποια εγγενής, έμφυτη ή επίκτητη απαισιοδοξία, που διαπνέει όλο αυτό το γραπτό. Το απροσδιόριστο ζώο που μιλάει, σκέφτεται και φέρεται σαν άνθρωπος, είναι φυσικά δημιούργημα κι αποτέλεσμα του καφκικού μύθου. Είναι αποτέλεσμα μιας πολύσημης παραβολής που κανείς δεν ξέρει πού ακριβώς καταλήγει. Το δομημένο παραλήρημα του ζώου, αυτός ο δραματικός εσωτερικός μονόλογος είναι απολύτως «λογικό» και γι’ αυτό κρατάει τον αναγνώστη μέχρι το τέλος επιτρέποντάς του ακόμα και να ταυτιστεί με τις φοβίες, τις ανασφάλειες, την εργασιομανία και τη διαρκή αγωνία του όντος που προστατεύει το καβούκι του μέσα στο οποίο έχει φυλάξει τις αναγκαίες προμήθειες που θα του επιτρέψουν να επιβιώσει σε δύσκολες εποχές γηρατειών και ανημποριάς. Ο παραμικρός ήχος τρελαίνει τον φύλακα των ίδιων του των κόπων, που κλεισμένος σε έναν λαβυρινθώδη «πύργο» αποφασίσει να μην μεταμορφωθεί αλλά να εξασφαλίσει τη διαιώνιση της ύπαρξής του πάση θυσία και εις πείσμα όλων.

Εδώ ο αφηγητής είναι πέρα από τα γνωστά, μεγαλειώδη και σημαδιακά έργα του ταραγμένου εικοστού αιώνα. «Ο Πύργος», η «Δίκη» και η «Μεταμόρφωση» ωχριούν μπροστά σ’ αυτό το ψυχεδελικό, ασφυκτικό, αδιέξοδο και γλαφυρό συνάμα κείμενο που δοξάζει τη ζωή και καταδεικνύει με έμμεσο και σαρκαστικό τρόπο το θάνατο σαν την μόνη δυνατή λύτρωση. Η γλώσσα είναι σχεδόν ξύλινη, το ύφος «γραφειοκρατικό» όπως παρατηρεί η εμβριθής μεταφράστρια (σελ. 74), όμως εκείνο που μας διαφεύγει ίσως είναι η έντονη θεατρικότητα. Αυτό το έργο συναντά τα στερνά ταχυδράματα του Μπέκετ, τα εφιαλτικά σχέδια του Γκόγια, τους «Γίγαντες του βουνού» ενός Πιραντέλο, αλλά πάνω απ’ όλα αυτό το έργο καταδεικνύει το σαρκασμό του μεγάλου διανοητή Φραντς Κάφκα πάνω στους ρόλους που καλούμαστε κι επιλέγουμε να ερμηνεύσουμε σε αυτό το τεράστιο, αχανές και ατελείωτο θέατρο που λέγεται κόσμος και ζωή και άνθρωπος. Η «Τρικυμία» του Σαίξπηρ, ο «Δον Κιχώτης» του Θερβάντες, ο «Προμηθέας» του Αισχύλου κι οι δύο «Οιδίποδες» του Σοφοκλή συνδέονται υπόγεια με αυτό το αριστούργημα κι αρδεύονται από το ίδιο πανανθρώπινο συλλογικό ασυνείδητο. Το υποδόριο σύστημα επικοινωνίας γραπτών και λογοτεχνών δεν αφορά βεβαίως τη συνειδητή, μελετημένη κι εμπρόθετη διακειμενικότητα. Κι αν «δεν υπάρχει παρθενογένεση στην Τέχνη», είναι γιατί ο άνθρωπος δεν έχει εξελιχθεί σημαντικά, όσον αφορά τον ερπετοειδή του εγκέφαλο και το παρασυμπαθητικό του σύστημα.

Αυτό θα μπορούσε να είναι κι ο υπότιτλος ετούτου του φιλοσοφικού «εγώ-δράματος» (“ich-drama”): «Επιβίωση πάση θυσία». Οι ζωικές λειτουργίες του ανθρώπου είναι ανελαστικές και μη διαπραγματεύσιμες. Δεν καθορίζονται από τον φλοιό του εγκεφάλου κι από την περίφημη φαιά ουσία, που είναι υπεύθυνη για τις ανώτερες πνευματικές του επιδόσεις. Ο άνθρωπος είναι ένας «άγγελος» σε κορμί αιλουροειδούς-πιθήκου-φιδιού-αετού, αρπακτικά όλα κι αδίστακτα, έτοιμα να θυσιάσουν ακόμα και τα παιδιά τους στο βωμό της επιβίωσης, που δεν είναι όμως συνώνυμη με τη ζωή. Αυτό νομίζω πως είναι και το τελικό απόσταγμα της ιδιωματικής γραφής που κληροδότησε στην Ανθρωπότητα λίγο πριν τον «πρόωρο» θάνατό του ο Franz Kafka (1883-1924). Η παράνοια του ανθρωπίνου είδους, όπως εκδηλώνεται μετά την Βιομηχανική Επανάσταση και με τη σύγχρονη ιλιγγιώδη ανάπτυξη της Τεχνολογίας, είναι ένας λαβύρινθος.

Ο Κάφκα μπορεί να μην είναι ο Θησέας που εξουδετέρωσε τον Μινώταυρο, διέτρεξε όμως πολλές φορές τον ελικοειδή εγκέφαλο της Ανθρωπότητας (με ή χωρίς τον μίτο της Αριάδνης). Κι αυτό ακριβώς συμβολίζει «Το Κτίσμα», κατά την ταπεινή μου γνώμη.