Η μνήμη ως μορφή αλήθειας

Δημήτρης Κούκος, Το σπίτι του Δημήτρη στο Φηροστεφάνι, 1980, ακρυλικό σε καμβά, 70 x 121 εκ. 

ΤΗΣ ΑΡΓΥΡΩΣ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΠΕΡΣΑ ΚΟΥΜΟΥΤΣΗ, Η επιστροφή, εκδόσεις Μεταίχμιο, σελ. 218

Σε όλο το έργο της Πέρσας Κουμούτση κυριαρχεί η γεωγραφική μετατόπιση των ηρώων, ενίοτε από τον γενέθλιο τόπο τους, την Αίγυπτο, κατευθύνονται προς την Ελλάδα ή το αντίστροφο. Ωστόσο, στο πρόσφατο μυθιστόρημά της, ο ήρωας κινείται από το Βερολίνο της Γερμανίας προς τη Θεσσαλονίκη – μια μετατόπιση που φωτίζει και καταδεικνύει όχι μόνο τις αλλαγές στις συνθήκες και στην εσωτερική ζωή του κεντρικού χαρακτήρα Αλεξάνδρου Στασινόπουλου, αλλά και τις μεγάλες κοινωνικοπολιτικές αλλαγές και ταραχές της εποχής· το βιβλίο τοποθετείται χρονικά το 1939, μια κομβική στιγμή του εικοστού αιώνα, λίγο πριν την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου. Μια διόλου τυχαία επιλογή, καθώς μαζί με την περιγραφή του μικρόκοσμου των χαρακτήρων δίνεται η ευκαιρία στη συγγραφέα να προβάλλει τις αντιδράσεις τους απέναντι στα μεγάλα γεγονότα της εποχής τους, να θέσει τα ηθικά διλλήματά τους, τις επιλογές και  τις αποφάσεις που πρέπει να πάρουν, καθώς σε τέτοιες δραματικές στιγμές εμφανίζεται και το ηθικό εκτόπισμα του καθενός.

Ο Αλέξανδρος Στασινόπουλος είναι ένας καθ’ όλα «αναξιόπιστος» αφηγητής, αυτά που μας λέει ενίοτε αναιρούνται από τον ίδιο, ένας ήρωας που ταλανίζεται από συναισθηματικές μεταπτώσεις, νιώθει ηττημένος και ακυρωμένος και τον βλέπουμε συχνά να επαναφέρει μνήμες από το παρελθόν του, μέσα από καλά δουλεμένα φλάσμπακ τα οποία «εμπλουτίζουν» τη γραμμικότητα της αφήγησης, δίνοντας μας μέσα από αυτή την απαιτητική τεχνική, την μέχρι τώρα ιστορία του, αποσπασματικά αλλά και πειστικά.

Αρχιτέκτονας, διανοούμενος και εσωστρεφής έφυγε από τη Θεσσαλονίκη πριν δεκαεπτά χρόνια για το Βερολίνο. Η επαγγελματική του πορεία δεν υπήρξε ιδιαίτερα επιτυχημένη και στην αρχή του βιβλίου τον συναντούμε σε μια μεγάλη καμπή της ζωής του, μόνος και άνεργος, καθώς έκλεισε το γραφείο του, λόγω της ανόδου των Ναζί οι οποίοι είναι εχθρικοί απέναντι στις πρωτοποριακές αρχιτεκτονικές σχολές του Βερολίνου. Ακυρωμένος τόσο επαγγελματικά όσο και συναισθηματικά, -αργότερα θα μάθουμε για το διαζύγιο του και το θάνατο του γιου του-, λαμβάνει μια επιστολή από τη Θεσσαλονίκη: επίκειται το άνοιγμα της διαθήκης του πατέρα του και είναι υποχρεωμένος να παραβρεθεί μαζί με τον αδελφό του Παντελή ο οποίος έχει παραμένει στη Θεσσαλονίκη στο πατρικό του και ανέλαβε το καπνεργοστάσιο του πατέρα του και που ποτέ δεν απομακρύνθηκε ποτέ από τη γενέθλια γη, έχοντας μάλιστα παντρευτεί την πρώτη αγαπημένη του Αλέξανδρου και υιοθετήσει την κόρη της. 

Ο Αλέξανδρος κάνει αυτό το ταξίδι της επιστροφής  στο πατρικό του. Το σπίτι προβάλει ως μια κιβωτός όπου έχουν περισωθεί στιγμές του παρελθόντος, χαμένες ζωές και τραυματικές μνήμες.  Η μητέρα του, το δραματικό τέλος της, ο αυταρχικός πατέρας, η σχέση με τον αδελφό και τον παππού περιγράφονται με δραματική ένταση, καθώς η άφιξή του στο σπίτι, αμέσως μόλις περνάει το κατώφλι είναι από τις πλέον συγκινησιακά φορτισμένες σελίδες του βιβλίου.

Στο σπίτι αλλά και στη γενέθλια πόλη, στη Θεσσαλονίκη, θα συναντήσει παλιούς φίλους και συγγενείς, τον αδελφό του, τον παλιό του επιστήθιο φίλο αλλά και θαμμένα κομμάτια του εαυτού του. Θα συναντήσει, επίσης, και κάποια νέα πρόσωπα, όπως τη Δάφνη, όμορφη, προικισμένη και αδιάλλακτη, με όλη την ορμή της νεότητας – το πρότυπο, της νέας γυναίκας που αναδύεται σε κομβικές στιγμές της ιστορίας και διεκδικεί έναν καλύτερο κόσμο. Όπως και τον παλιό, επιστήθιο φίλο του, ο Αναστάση – ιδεολόγος, ακέραιος, διαθέτει αποφασιστικότητα και ανιδιοτέλεια, κρυμμένες ιδιότητες που εμφανίζονται σ’ αυτές τις κρίσιμες συνθήκες.

Όλοι οι χαρακτήρες είναι φορείς μιας στάσης ζωής, υπάρχουν οι συμβιβασμένοι, οι ηττημένοι, οι χειριστικοί, οι εκμεταλλευτές, αλλά και οι «άμυαλοι» ονειροπόλοι που διεκδικούν το δικαίωμα σε έναν δικαιότερο κόσμο.

Οι πληροφορίες που μας δίνονται  έχουν περάσει μέσα από το φίλτρο του αφηγητή και ίσως έτσι να έχουν παραποιηθεί τα γεγονότα και τα συναισθήματα των άλλων, αλλά και τα δικά του. Η Επιστροφή είναι, πέρα από όλα τα άλλα,  και ένα ταξίδι αυτογνωσίας στο παρελθόν, προκειμένου να αποκατασταθούν όσα πρόχειρα και γρήγορα παραμερίστηκαν ή παραποιήθηκαν.

Ένα  ιστορικό μυθιστόρημα με ρέουσα αφήγηση, επιβλητική ατμόσφαιρα και σταδιακή κλιμάκωση, που εξετάζει την αξιοπιστία της μνήμης, τη νοσταλγία και την υποχρέωσή μας να δίνουμε στο παρελθόν τη θέση που του αρμόζει, προκειμένου να διατηρήσουμε την όποια ελπίδα για το μέλλον ή σύμφωνα με μια από τις τελευταίες φράσεις του βιβλίου: «Η μνήμη δεν είναι παρά μια μορφή αλήθειας».

Η Αργυρώ Μαντόγλου είναι πεζογράφος και μεταφράστρια