Ψυχαναλυτική λογοτεχνία

Βαλέριος Καλούτσης, Μεταμόρφωση τοπίου, 1984, φωτογραφία, μολύβι

ΤΗΣ ΜΑΓΙΑΣ ΣΤΑΓΚΑΛΗ

ΙΤΑΛΟ ΣΒΕΒΟ, Η Συνείδηση του Ζήνωνα, Μετάφραση Έφη Καλλιφατίδη, Επίμετρο Τζέιμς Γουντ, Εκδόσεις Αντίποδες, σελ. 597

Η Έφη Καλλιφατίδη πριν αφήσει για πάντα πίσω της τις λέξεις και τις έννοιες,  άφησε στο τέλος μιας σπουδαίας μεταφραστικής πορείας την εξαιρετική μετάφραση ενός μεγάλου έργου της ιταλικής Λογοτεχνίας.

Ο Ίταλο Σβέβο (1861-1928), θεωρείται ο εισηγητής του μοντερνισμού στην ιταλική Λογοτεχνία. Γεννιέται στην Τεργέστη ως Ετόρε Σμιτς.  Οικονομικές δυσκολίες τον υποχρεώνουν να εγκαταλείψει την εμπορική σχολή και να εργασθεί σε τράπεζα. Διαβάζει και γράφει Λογοτεχνία. Τα δυο πρώτα έργα του, πρωτοποριακά για την εποχή τους, περνούν απαρατήρητα. Απογοητευμένος, εγκαταλείπει το γράψιμο και αφοσιώνεται  στις επιχειρήσεις. Οι επαγγελματικές του υποθέσεις απαιτούν γνώση της αγγλικής, έτσι το 1907 μπαίνει στη ζωή του, ως καθηγητής αγγλικών, ο Τζέιμς Τζόυς. Η σχέση τους εξελίσσεται σε φιλία. Ο θαυμασμός και η μεγάλη υποστήριξη του Τζόυς έχουν ως αποτέλεσμα ο Σβέβο να αρχίσει να ξαναγράφει, και το 1923 εκδίδεται το σημαντικότερο έργο του,  Η Συνείδηση του Ζήνωνα.

Ο Σβέβο, είναι από τους πρώτους συγγραφείς που εισάγουν την ψυχανάλυση στη Λογοτεχνία. Στο ανά χείρας βιβλίο, αν και είναι προφανής  η επιρροή του Φρόιντ στον συγγραφέα, η ψυχανάλυση δεν εξαιρείται της σκωπτικής  διάθεσης που χαρακτηρίζει  το έργο.

Με παρότρυνση του ψυχαναλυτή του, ο μεσήλικας Ζήνων Κοζίνι  καταγράφει τη ζωή του. Στον πρόλογο του βιβλίου, αυτός ο ψυχαναλυτής  μας ενημερώνει ότι θα δημοσιεύσει για λόγους εκδίκησης τις εκμυστηρεύσεις του Ζήνωνα, επειδή εγκατέλειψε τη θεραπεία “πάνω στο καλύτερο” και του στέρησε το επιστημονικό επίτευγμα μιας ολοκληρωμένης ανάλυσης.  Έτσι έχουμε από την πρώτη σελίδα την παράδοξη εικόνα ενός θιγμένου, εκδικητικού ψυχαναλυτή που εκθέτει τον ασθενή του. Με αυτό τον τρόπο λοιπόν κάνουμε τη γνωριμίας μας με τον νευρωτικό ήρωα του Σβέβο.

Ο Ζήνων, δέσμιος απραγματοποίητων αποφάσεων αυτοβελτίωσης, υποχόνδριος και φαντασιόπληκτος, υπό το κράτος ανύπαρκτων ασθενειών, ονειρεύεται την ισορροπία, την υγεία και την αθωότητα. Είναι ένας αναξιόπιστος αφηγητής αφού υπεκφεύγει ατέρμονα, αν και προσπαθεί  να είναι ειλικρινής.  Ερμηνεύει με λανθασμένο τρόπο τα λάθη του,  και αδυνατεί να αντιληφθεί τα πραγματικά του κίνητρα καθώς παραμορφώνει  με εκλογικεύσεις τη ζωή του. Ο ήρωας του Σβέβο πελαγοδρομεί μεταξύ πραγματικότητας και επινοημένης πραγματικότητας ενός νοικοκυρεμένου εαυτού κατά το αστικό πρότυπο. Εγκλωβισμένος στις εμμονές του, την ίδια στιγμή απολαμβάνει την ψευδαίσθηση ότι έχει την ελευθερία να επιλέγει. Η εσωτερική του πυξίδα  τον οδηγεί στο αντίθετο της επιθυμίας του και η σπάνια ευστοχία  συμβαίνει κατά λάθος. Όταν αναζητά βοήθεια στην ψυχανάλυση καταλήγει να θέλει να δείρει τον γιατρό, καταλήγει επίσης στο παράλογο συμπέρασμα ότι η διάγνωση του ψυχαναλυτή είναι λανθασμένη αφού ο ίδιος παραμένει άρρωστος.

 Ο Ζήνων –όπως και ο συγγραφέας– είναι μανιώδης καπνιστής, παραδομένος σε μια εξωφρενικά τυραννική (κωμική για τον αναγνώστη) σχέση με το κάπνισμα, που ορίζεται από έναν ατέλειωτο αριθμό “τελευταίων τσιγάρων” και τσιγάρων πριν το “τελευταίο τσιγάρο”.

Όταν ο πατέρας του πεθαίνει, ο αποχαιρετισμός τους μετατρέπεται σε φιάσκο, με ένα χαστούκι στο μάγουλο του εμβρόντητου Ζήνωνα.            Με τον καιρό, ο  Ζήνων αναδιατάσσει το παρελθόν και διαμορφώνει με τον νεκρό πατέρα  μια ιδανική σχέση που δεν είχε ποτέ. Σε ευθύγραμμο αφηγηματικό χρόνο παρακολουθούμε τις διεργασίες της μνήμης  του ήρωα καθώς συσκοτίζει τη διάκριση μεταξύ ανάμνησης και επινόησης προκειμένου να κάνει υποφερτή τη ζωή του. Με –κωμικές για τον αναγνώστη– συγκαλύψεις και εκλογικεύσεις οι αμυντικοί μηχανισμοί του Εγώ διασφαλίζουν το απροσπέλαστο του Εαυτού για τη συνείδηση του Ζήνωνα.

Ο γάμος του είναι άλλη μια έκφανση ανισορροπίας. Ενώ ερωτεύεται και σκοπεύει να παντρευτεί την όμορφη Άντα Μαλφέντι, καταλήγει παντρεμένος  με την αδελφή της, την άσχημη Αυγούστα.  Μαζί  έχουν μια  ευτυχισμένη ζωή αν και την απατά ανελλιπώς. Στο ήσυχο περιβάλλον του γάμου του ο Ζήνων έχει όλο τον χρόνο να εξετάζει με μανία τα συναισθήματα του για την όμορφη αδελφή που αγαπούσε αλλά δεν παντρεύτηκε, για την ερωμένη του με την οποία εφαρμόζει εντίμως την τακτική του «τελευταίου τσιγάρου» και για τη γυναίκα του που ισχυρίζεται ότι αγαπά, σίγουρος ότι η απιστία του την ωφέλησε αφού είχε ως αποτέλεσμα να της κάνει δώρο το πλυσταριό των ονείρων της, για να ξεπλένει ο ίδιος τις ενοχές του.

Σε αυτό το δράμα υπερβολής σε κωμικό τόνο, ιδιαίτερη σημασία φαίνεται να κατέχει στη σκέψη του συγγραφέα ο θάνατος. Όλο το κείμενο το διατρέχει αφενός η εμμονή θανάτου του ήρωα, αφετέρου η σκοτεινά κωμική διάθεση με την οποία πραγματεύεται τον θάνατο ο συγγραφέας.

Ο Σβέβο, όπως μαθαίνουμε από τον Τζέιμς Γουντ στο επίμετρο του βιβλίου, “ήταν μελαγχολικός  με βαθειά επίγνωση του πόνου και της βραχύτητας της ζωής”. Επίγνωση που είναι ίσως απαραίτητη προϋπόθεση για το σκωπτικό βλέμμα με το οποίο ο Σβέβο παρουσιάζει υπό το φως της κωμικής θεώρησης τον θάνατο και τα πάθη της ύπαρξης. Το χιούμορ του συγγραφέα λειτουργεί ως ένας  πεισματικός μηχανισμός άρνησης απέναντι στον καταναγκασμό της οδύνης, ως μια υπενθύμιση για το μεγαλείο του ανθρώπου, να βγάζει τη γλώσσα στην τραγική του μοίρα. Όταν ήρθε η ώρα του δικού του θανάτου, ο Σβέβο ζήτησε ένα τσιγάρο και στην άρνηση να του το δώσουν απάντησε: Αυτό θα ήταν πραγματικά το τελευταίο τσιγάρο…