Παιδική λογοτεχνία στον καιρό του δημοτικισμού

László Fehér, Tanivany Pupil, 2006, λάδι σε καμβά, 180 x 250 εκ.

Μια οφειλόμενη απάντηση-υπεράσπιση

Πρόσφατα, έκανα μια προσωπική έρευνα στο Αρχείο Βάρναλη που φυλάσσεται στην Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Ο λόγος ήταν μια κριτική για το βιβλίο «Κώστας Βάρναλης 39+1 άγνωστα ποιήματα» σε στήλη του καλοκαιριού του 2017, όπου γινόταν αναφορά σε πρόγονό μου (Επαμεινώνδα Γ. Παπαμιχαήλ) γνωστό στα Γράμματα με το ψευδώνυμο «Νώντας Έλατος».

Είχα την πληροφόρηση ότι στο Αρχείο φυλάσσονται 9 επιστολές του Έλατου προς τον Βάρναλη σχετικά με το υπό έκδοση βιβλίο παιδικών ποιημάτων «Ο Κορυδαλλός» του 1937, όπου εμπεριέχονταν τα ποιήματα του Βάρναλη. Θέλησα λοιπόν να δω ιδίοις όμμασι αν προκύπτουν ο χαρακτηρισμοί «αντι-ποιητής, λογοκλοπή, ξένα κόλλυβα» που ο Κωνσταντίνος Μπούρας (Αναγνώσεις 7/8/17) αποδίδει στον Έλατο αναφορικά με την παιδική ποιητική συλλογή. Υιοθετώντας την θέση περί «αγοραπωλησίας» του κ. Ηρακλή Κακαβάνη (επιμελητή του 39+1), με την οποία τόσο η κ. Θεανώ Μιχαηλίδου στον κατάλογο του αρχείου όσο και ο κ. Νίκος Σαραντάκος -επιμελητής πολλών βιβλίων με έργα του Βάρναλη- με ειδικό άρθρο στο Ιστολόγιό του, διαφωνούν.

Δυο λόγια για τον Έλατο, που σαφώς και δεν είναι ποιητής του αναστήματος του Βάρναλη, διατηρώντας μια πορεία στα Γράμματα ως παραδοσιολάτρης δημοτικιστής που έρεπε προς την «Γερμανικών προτύπων» ηθογραφία. («Οι μύθοι», Δημητράκος 1909). Κυρίως γνωστός ως συγγραφέας-επιμελητής αναγνωστικών, όταν εισήχθη η δημοτική γλώσσα στις πρώτες τάξεις του σχολείου (Α’-Ε’) με το Διάταγμα του 1917. Η ρύθμιση αυτή, υιοθετώντας τις θέσεις του Εκπαιδευτικού Ομίλου (ο Έλατος ήταν μέλος του) για έναν μετριοπαθή δημοτικισμό, προκάλεσε μια κοσμογονία «εκπαιδευτικής επιστράτευσης». Έδωσε σε συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας την ευκαιρία να γράψουν τα νέα αναγνωστικά, με καταιγιστικό ρυθμό.

Η μεταρρύθμιση τέθηκε σε αναστολή το 1921, όταν με νόμο της κυβέρνησης Δ. Ράλλη αυτά καταργούνται για να επιστρέψουν στα σχολεία «τα καταλληλότερα εκ των προ του 1917 εγκεκριμένων», μέχρις ότου επανακάμψει η δημοτική επί Παπαναστασίου. Στην αρχική σειρά 1918-1920, 4 αναγνωστικά είναι του Έλατου, τα 2 σε συνεργασία με τον Ανδρέα Καρκαβίτσα. Η νομοθεσία της εποχής παρέπεμπε την εγκριτική διαδικασία σε Εκπαιδευτικό Συμβούλιο, και έδινε την δυνατότητα έγκρισης απεριόριστου αριθμού βιβλίων σε συνθήκες ελεύθερου ανταγωνισμού. Υπήρξε ευεργετική για τους συγγραφείς και επιμελητές αναγνωστικών και μετέπειτα (1923, 1927,1929, 1932, 1934). Ωστόσο, ανακόπηκε βίαια το 1937 επί Μεταξά με την ίδρυση του ΟΕΣΒ, που σήμανε και το τέλος του ανταγωνισμού. Στη θέση του, ο κατευθυνόμενος μονόλογος του «ενός και μοναδικού» βιβλίου. Ο Έλατος έρχεται δεύτερος σε αριθμό εκδόσεων έως το 1934 μετά το «Αλφαβητάρι με τον Ήλιο», έχοντας εκδότες κατά σειρά τον Σιδέρη, τον Δημητράκο και την «Εστία».

Το παραθέτω για να δείξω πως μια βασική πηγή εισοδήματος –πέρα από τον μισθό του Δασκάλου- έπαψε να υπάρχει για τον Έλατο το 1937, γιατί βέβαια έχοντας καταγραφεί στους υποστηρικτές του «αριστερού φιλελευθερισμού» του Παπαναστασίου, έβλεπε απίθανο να σπάσει το τείχος που υψώθηκε για τις εγκρίσεις αναγνωστικών. Βέβαια, δεν ίσχυε γι αυτόν η απαγόρευση δημοσίευσης που ίσχυε για τον Βάρναλη. Έτσι ερμηνεύω την απόφασή του να στραφεί σε μια ποιητική συλλογή για παιδιά, με την ελπίδα ότι σε ενδεχόμενη αλλαγή της κατάστασης θα μπορούσε να την ενσωματώσει στο έργο που ήξερε καλύτερα: την επιμέλεια/ συγγραφή σχολικών βιβλίων. Εκπαιδευτικός πρωτίστως, συγγραφέας κατ’ ανάγκη. Για τον λόγο αυτό επιδίωξε την συνεργασία με τον Βάρναλη, με τον οποίο γνωρίζονταν από τότε που εκείνος ήταν φιλόλογος στον Πειραιά, έχοντας διδάξει στον μεγαλύτερο του γιο (τον πατέρα μου). Από την ανάγνωση των επιστολών του αρχείου συμπεραίνω τα εξής:

Α) Δεν υπήρξε «πώληση» ποιημάτων. Από ποιους πόρους άλλωστε θα γινόταν η αγορά τους; Μισθοσυντήρητος, ο Έλατος έδωσε μια προκαταβολή πεντακοσίων δραχμών, υπολογίζοντας ότι θα ισοσκελίζονταν από τον προϋπολογισμό του Εκδότη («Εστία»). Αυτό δεν έγινε ξεκάθαρο, και ο Βάρναλης ζήτησε δεύτερη προκαταβολή, αίτημα στο οποίο ο Έλατος απαντά αρνητικά. Όταν οριστικοποιήθηκε η μεσολάβηση εκδότη, οι οικονομικές απαιτήσεις θεραπεύτηκαν και έμεινε το θέμα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Πάνω σ’ αυτό, στις 17 Νοεμβρίου 1937, ο Έλατος γράφει [Η υπό τον τίτλον «Κορυδαλλός» και το ψευδώνυμον «Νώντας Έλατος» συλλογή ποιημάτων συνεγράφη και εκδίδεται υφ’ υμών και εμού τα δε εκ της πωλήσεως καθαρά κέρδη θα διανέμονται εξ ίσου μεταξύ των δυο μας. Τίνα εκ των ποιημάτων τούτων είναι πρωτότυπα ιδικά σας και τίνα ιδικά μου ορίζεται εις ιδιαιτέρα επιστολή]. Και στις 18 Φεβρουαρίου 1938 ακολουθεί «εις συμπλήρωσιν» αναλυτική απογραφή 38 ποιημάτων του Βάρναλη με την υποσημείωση [«δύνασθε να κάνετε χρήσιν όπως και όταν θέλετε είτε εις σύνταξιν σχολικών βιβλίων είτε εις έκδοσιν ιδίας σας ποιητικής συλλογής»].

«Πώληση» με διατήρηση μελλοντικών δικαιωμάτων δεν υφίσταται.

Β) Την εποχή της ελεύθερης συγγραφής αναγνωστικών, συχνές ήταν οι συνεργασίες μεταξύ ενός «εμπειρικού» κι ενός «καταξιωμένου» που επεδίωκαν οι πρώτοι. Έτσι έγινε η προσέγγιση του Καρκαβίτσα, με τον οποίο ο Έλατος ταίριαξε στην βαθιά αγάπη που είχαν κι οι δυο για τις παραδόσεις και την λαογραφία γενικότερα. Με τον Βάρναλη επιχείρησε διακριτικά να υποβάλει θεματολογία που ο ποιητής αγνόησε, άρα δεν είναι ούτε «ανάθεση κατά παραγγελία». Προσδοκώντας ότι κάποια στιγμή οι φραγμοί για την πρόσβαση στα σχολεία θα έπεφταν - τα επόμενα 75 χρόνια δεν έπεσαν- προσπάθησε να διαφυλάξει σαν δικό του προνομιακό πεδίο τα αναγνωστικά, σημείο στο οποίο τελικά υποχώρησε.

Κατά συνέπεια, οι χαρακτηρισμοί του κ. Μπούρα είναι δυσφημιστικοί και αποτελούν προσβολή μνήμης για έναν -ελάσσονα ίσως αλλά όχι ανύπαρκτο- συγγραφέα παιδικής λογοτεχνίας.

Με εκτίμηση, Νώντας Παπαμιχαήλ,

εγγονός του Νώντα Έλατου