Όταν ο κόσμος φαινόταν να αλλάζει

Βλάσης Κανιάρης, Τιμής ένεκεν στους δρόμους της Αθήνας 1941-19…, 1959, πλαστικό και συνθήματα σε λινάτσα, 110 x 130 εκ.

ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΛΑΖΟΥ

Από την Απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά. Μια τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας, επιμέλεια Π. Παπαστράτης, Μ. Λυμπεράτος, Λ. Σαράφη, έκδοση Εταιρείας Σύγχρονης Ιστορίας, β΄ έκδοση, σελ. 759

Με αφορμή τη δεύτερη έκδοση του τόμου αυτού (πρακτικά του συνεδρίου που διοργάνωσε το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου από τις 19-23 Νοεμβρίου 2014) τίθενται μια σειρά ζητημάτων και ερωτημάτων στη βάση των δύο θεματικών αξόνων Απελευθέρωση-Δεκεμβριανά που, 74 χρόνια μετά τα γεγονότα, παραμένουν ανοικτά και απαιτούν ενδελεχέστερη ιστορική προσέγγιση.

Μέσα από κείμενα 60 εισηγητών παρουσιάζονται τρεις κορυφαίες και αλληλοεξαρτώμενες στιγμές της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας που προσδιόρισαν αποφασιστικά την πολιτική εξέλιξη της χώρας και συνιστούν κομβικά σημεία συγκρότησης των πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και ιδεολογικών αντιθέσεων στη μετακατοχική Ελλάδα. Όπως σημειώνει ο εκ των επιμελητών της έκδοσης ομότιμος καθηγητής Ιστορίας Προκόπης Παπαστράτης, οι εισηγήσεις εξετάζουν μια περίοδο κατά την οποία η ελληνική κοινωνία καλείται να διαχειριστεί την ελευθερία της σύμφωνα με τις αρχές που έχει θεσπίσει η Χάρτα του Ατλαντικού μέσα όμως σε συνθήκες που ουσιαστικά άφηναν περιορισμένα περιθώρια δράσης. Πρόκειται για μια περίοδο τρεισήμιση μηνών εξαιρετικά πυκνή σε γεγονότα, οπότε συντελείται το πέρασμα από την αναμονή της ελευθερίας, στις πρώτες προσπάθειες διαχειρισής της, όταν οι ελπίδες και οι προσδοκίες έρχονται αντιμέτωπες με την πραγματικότητα. Είναι μια πραγματικότητα που διαμορφώνεται από ποικίλα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα και πολιτικούς σχεδιασμούς. Προτεραιότητα για την απειλητικά επανερχόμενη ηγέτιδα τάξη ήταν η πάση θυσία επιστροφή στο προπολεμικό πολιτικό σύστημα, ερήμην των νέων συσχετισμών δυνάμεων που είχαν αναδειχθεί στην Κατοχή μέσα από την Αντίσταση. Πλάι στην χαρά και την αισιοδοξία της Απελευθέρωσης ελλόχευε η πόλωση και η κρίση η οποία βρήκε τη στρατιωτική της έκφραση στις συγκρούσεις των Δεκεμβριανών.

Τα κείμενα του τόμου ανταποκρίνονται στο ανανεωμένο τα τελευταία χρόνια ενδιαφέρον για την περίοδο. Μέσα από τεκμηριωμένες ιστορικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις ο τόμος βασίζεται πάνω σε νέες έρευνες σε ότι είχε συσκοτιστεί ή δεν είχε επαρκώς διελευκανθεί, σε αναζητήσεις απαντήσεων στις αδυναμίες ερμηνειών, στην ανάδειξη νέων στοιχείων και στην επανατοποθέτηση ερωτημάτων στη βάση ενός ολοκληρωμένου επιστημονικού διαλόγου. Όπως επισημαίνει ο συνεπιμελητής της έκδοσης δρ Ιστορίας και συγγραφέας Μιχάλης Λυμπεράτος, «η ιστοριογραφία της περιόδου της Κατοχής, των Δεκεμβριανών και του Εμφυλίου Πολέμου καταβυθίστηκε στο παρελθόν σε σχήματα μιας ανερμάτιστης ιδεολογικής ανάλυσης στα πλαίσια μανιχαϊστικών πολώσεων που η επιβίωσή τους είναι ισχυρή ακόμα και σήμερα». Ζητούμενο είναι η συγκρότηση ενός φόρουμ ιδεών και το άνοιγμα στον επιστημονικό διάλογο μέσα από μια εξαντλητική αναδίφηση στις πηγές πέρα από ιδεολογικές αγκυλώσεις και κάτω από τη «σκωρία της προπαγάνδας».

Σε αυτό το πλαίσιο τίθενται νέα ερωτήματα όπως, ποιοι παράγοντες υπονόμευσαν την ομαλή πολιτική διαδικασία που ξεκίνησε μετά την Απελευθέρωση: Τι είναι τα Δεκεμβριανά και πώς συνδέονται με τους διεθνείς γεωπολιτικούς σχεδιασμούς που συντελέστηκαν εκείνη την εποχή στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, τι συνέβη με τον «εθνικόφρονα» κόσμο και πώς συντελέστηκε η επιβολή του στο πλαίσιο του αστικού στρατοπέδου, ποιες οι κοινωνικές αναφορές των συγκρουόμενων πολιτικών, γιατί απέτυχαν και σε ποιο βαθμό αναπτύχθηκαν προσπάθειες υπέρβασης της κρίσης.

Σήμερα που ύστερα από 7 δεκαετίες ο εορτασμός της Απελευθέρωσης της Ελλάδας από τη ναζιστική Κατοχή αποκτά θέση στη δημόσια σφαίρα με πλήθος εκδηλώσεων στην Αθήνα και για πρώτη φορά φέτος σε τέτοια έκταση και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας ο τόμος εισφέρει στην ανάδειξη ζητημάτων σχετικών με την τομή αυτή στην σύγχρονη πολιτική Ιστορία της χώρας μας. Στις 32 εισηγήσεις που είναι αφιερωμένες στην Απελευθέρωση εξετάζεται στην πολυπλοκότητά του το ζήτημα της μεταπολεμικής εξουσίας, η ρευστότητα της πολιτικής κατάστασης, οι διαφορετικές μορφές διακυβέρνησης στις περιοχές της χώρας. Η κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας και η έντονη βρετανική παρουσία στην Αθήνα και τα νησιά συγκρίνεται με τη λαϊκή εξουσία και τους ΕΑΜικούς θεσμούς αυτοδιοίκησης και τη στρατιωτική παρουσία του ΕΛΑΣ στο μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας. Το επισιτιστικό πρόβλημα και η ξένη βοήθεια παρουσιάζονται, κυρίως μέσα από βρετανικά αρχεία, ως σημεία σύγκρουσης στην Αθήνα και στο Βόλο. Στην απελευθέρωση της Θεσσαλίας και ειδικότερα της επαρχίας Ελασσόνας, προπυργίου του ΕΑΜ/ΚΚΕ, εξετάζεται το ζήτημα της εγκατάστασης θεσμών και μηχανισμών που εδραίωναν την ΕΑΜική αποδοχή. Το ζήτημα των Ταγμάτων Ασφαλείας και η αντιμετώπισή τους από τον ΕΛΑΣ διερευνάται στη Χαλκίδα, το Ναύπλιο και το Άργος. Εκεί αποδεικνύεται ότι ο ΕΛΑΣ συμπεριφέρεται ως τμήμα του διεθνούς συμμαχικού στρατού και προσπαθεί να υλοποιήσει τις αποφάσεις της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας σύμφωνα με τις οποίες αν τα Τάγματα δεν παραδίδονταν μαζί με τον οπλισμό τους θα θεωρούνταν εχθρική δύναμη και θα καταστέλλονταν ένοπλα.

Παρουσιάζεται η απελευθέρωση της Χίου, όπου το ΕΑΜ αφού αρχικά αναλαμβάνει τη διοίκηση την παραδίδει στον εκπρόσωπο της κυβέρνησης Γ. Μπουρδάρα και τον Ιερό Λόχο. Η πίεση προς την αριστερά δημιουργεί εστίες έντασης ενώ σταδιακά την υπονόμευση των δυνάμεων της αντίστασης διαδέχθηκαν πιο δυναμικές λύσεις. Στις Κυκλάδες οι Βρετανοί με τον Ιερό Λόχο αφομοιώνουν τους μηχανισμούς της 4ης Αυγούστου, αναβαπτίζουν τα όργανα του δοσιλογισμού και εξοπλίζουν περιθωριακά στοιχεία εις βάρος του ΕΑΜ, όπως αποτυπώνεται στις βρετανικές εκθέσεις της SOE. Εξετάζεται η ιδιαιτερότητα της απελευθέρωσης στην Κρήτη, όπου οι Γερμανοί παρέμεναν οπλισμένοι στα Χανιά έως τις 9 Μαΐου 1945, μία ημέρα μετά τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας για να μην πέσει το γερμανικό πολεμικό υλικό και εφόδια στα χέρια του ΕΛΑΣ. Άλλες πτυχές της απελευθέρωσης αφορούν τη διάσωση από τον ΕΛΑΣ των υποδομών, τα λιμάνια στην Πάτρα και τον Πειραιά και το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής στο Κερατσίνι.

Τρεις εισηγήσεις πραγματεύονται την αναδιοργάνωση του συνδικαλιστικού κινήματος ως φορέα προώθησης εργατικών διεκδικήσεων μετά την Απελευθέρωση στη βάση του εκδημοκρατισμού και της διεύρυνσης των συνδικαλιστικών ελευθεριών αλλά και την «αδύνατη ταξική ανακωχή» μέσω της διερεύνησης της πολιτικής του ΕΑΜ στα υπουργεία οικονομικών και εργασίας που έχει αναλάβει ως μέλος της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας. Η σχέση αυτή εξετάζεται συγκριτικά την ίδια περίοδο και στη Γαλλία και Ιταλία.

Η διεθνής διάσταση σχετικά με τις προσδοκίες, τις προτεραιότητες, τη συναίνεση και την ανασυγκρότηση εξετάζεται στις δύο αυτές χώρες. Όπως και τα τεκταινόμενα στην Ισπανία κατά τη διάρκεια του Β΄ ΠΠ καθώς και η διεθνής ατζέντα στο ζήτημα της κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικού κράτους μετά τον Β΄ ΠΠ. Συγκριτική διάσταση δίνεται και με τη μελέτη των «Δεκεμβριανών» του Βελγίου, του τρόπου αντιμετώπισης του βελγικού αριστερού αντιστασιακού κινήματος και του ζητήματος του αφοπλισμού των οπλισμένων αντιστασιακών, τη σχέση του Βελγικού ΚΚ με την κυβέρνηση εθνικής ενότητας και τη στάση των συμμάχων που στρατοπέδευαν στη χώρα.

Άλλα θέματα που αποτελούν αντικείμενο των εισηγήσεων του τόμου είναι η αντιμετώπιση εγχώριων και αλλοδαπών δοσιλόγων, το δίκτυο κατασκόπων stay behind, η Απελευθέρωση στην Αττική και τον Πειραιά, η δράση του ΕΛΑΣ Κοκκινιάς και η τραγωδία του Κορωπίου, η απελευθέρωση της Καβάλας και της Δυτικής Μακεδονίας, η αρθρογραφία του Ριζοσπάστη τις παραμονές των Δεκεμβριανών και η ανάλυση του λόγου της Λαμίας του Άρη Βελουχιώτη.

Ο τόμος κλείνει με τις ομιλίες και την απομαγνητοφωνημένη συζήτηση ανθρώπων που ήταν φορείς της Ιστορίας της υπό πραγμάτευσης περιόδου σε επιμέλεια της Λη Σαράφη. Ο Μανώλης Γλέζος, ο Μάνος Ζαχαρίας και η Άλκη Ζέη κατέθεσαν τα βιώματά τους αλλά και τις κρίσεις τους για την περίοδο. Το τελικό «απόσταγμα» από τον Μ. Ζαχαρία: «Είχαμε περάσει τις πείνες, είχαμε περάσει όλες αυτές τις αγριότητες αλλά όπως λέει και η Άλκη [Ζέη] είχαμε ήσυχη τη συνείδησή μας και ήμαστε σίγουροι ότι κάναμε το σωστό, ότι κάναμε το καθήκον μας απέναντι στην πατρίδα, ότι πολεμήσαμε τον κατακτητή, τα δώσαμε όλα για να φτάσουμε στην Απελευθέρωση και όλοι ελπίζαμε ότι θα αλλάξει ο κόσμος, ότι συμβάλαμε κι εμείς για να γίνει καλύτερος αυτός ο κόσμος».

Η Βασιλική Λάζου είναι ιστορικός

*Ο τόμος «Από την Απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά. Μια τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας», θα παρουσιαστεί στη Δημοτική Πινακοθήκη Λαμίας, τη Δευτέρα 29 Οκτωβρίου στο πλαίσιο των εορτασμών που διοργανώνει ο Δήμος Λαμιέων και πολιτιστικοί φορείς για την 74η επέτειο από την Απελευθέρωση της πόλης από τη ναζιστική κατοχή. Παρουσιάσεις προγραμματίζονται στη Θεσσαλονίκη και στο Βόλο.