Τρεις «λέξεις» του Ανδρέα Κάλβου

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗ

Οι ποιητές έχουν συνήθως καλή σχέση με τα λεξικά. Άκουσα κάπου πως ο Saint-John Perse συνέγραφε τις μεγαλόπνοες συνθέσεις του έχοντας πλάι του ένα Littré. Κι ο Σικελιανός συμβουλευόταν συχνά-πυκνά το λεξικό της Ακαδημίας. Κανείς όμως ποιητής μας δεν δούλεψε τόσο με λεξικά όσο ο Κάλβος. Έτσι συναντάς στις Ωδές του αρχαίες λέξεις, αλλά συχνά και λέξεις που υπάρχουν μεν στην νεοελληνική αλλά που ο Κάλβος τις χρησιμοποιεί με το αρχαίο τους νόημα. Θα σταθώ σε τρεις τέτοιες “λέξεις”.

Α) Η “κατάστασις”. Στην Ωδή “Εις Θάνατον” παρουσιάζεται το φάσμα της μητέρας του να τον παραμυθεί με ετούτα τα λόγια: Τις κλαίεις; Την κατάστασιν/ αγνοείς της ψυχής μου-/ και εις τούτο το μνήμα/ το σώμα μου αναπαύεται/ από τους κόπους. Ο Κάλβος χρησιμοποιεί εδώ τη λέξη κατάστασιν με την συνηθέστερη αρχαία της σημασία. Κατάστασις εδώ σημαίνει γαλήνη, ηρεμία. Τη σημασία αυτή συνυποβάλλουν και τα συμφραζόμενα. Η γαλήνη της ψυχής συμπληρώνει την ανάπαυση του σώματος. Κι ενώ η ζωή είναι “κόπος ανυπόφερτος” , καθώς ο άνθρωπος βασανίζεται παραδέρνοντας ανάμεσα στην ελπίδα και τον φόβο (“immer zwischen Angst und Hoffnung”, που θα 'λεγε κι ο Mozart), οι εκδημήσαντες έχουν αιώνια ειρήνη: Εδώ ημείς οι νεκροί/ παντοτινήν ειρήνην/  απολαύσαμεν, άφοβοι,/  άλυποι δίχως όνειρα/  έχομεν ύπνον. Δεν χρειάζεται να πω πως η “παντοτινή ειρήνη” αντιστοιχεί στο requiem aeternam της καθολικής λειτουργίας.

B) Ο “κύκλος”, Στην “Βρεττανική Μούσα” παρουσιάζεται η προσωποποιημένη Ελλάδα να χαρίζει στον Βύρωνα ένα χρυσό στεφάνι, όχι όμως σαν αυτό που καταυγάζει τους κροτάφους των “αργών βασιλεύων” και των τυράννων:  Ιδού η Ελλάς σου ετοίμασεν/  όχι τον χρυσόν κύκλον/  τον τους κροτάφους φλέγοντα/  των αργών βασιλέων/  ή των τυράννων. Η λέξη “κύκλος” με τη σημασία του στεφάνου είναι σπανιότατη, ωστόσο αναγράφεται στο αντίστοιχο λήμμα από το λεξικό του Γαζη που το συμβουλευόταν ο Κάλβος. Ο Γαζής παραπέμπει στον “κύκλον ελαίης” από τα Αργοναυτικά του Ορφέα. Εγώ εντόπισα και μιαν άλλη χρήση του κύκλου με αυτή τη σημασία στην Χρονογραφία του Μανασσή: «Ο κύκλος γαρ αμφέστεφε των αρετών τον άνδρα».

Γ) “τα αμιλλητήρα πέταλα”. Στην Ωδή “Ο Ωκεανός” απεικονίζονται να βγαίνουν από τους σταύλους τα ακάματα άλογα του Ήλιου και να τρέχουν με τα φλογισμένα πέταλά τους τους δρόμους του αέρα: Χρυσά, φλογώδη, καίουσι/  τους δρόμους του αέρος/  τα αμιλλητήρια πέταλα. Η φράση προέρχεται από την Αντιγόνη του Σοφοκλή: πολλοὺς τρόχους ἀμιλλητήρας ἡλίου (νεώτερες εκδόσεις διορθώνουν σε “ήλιον”), που σημαίνει πολλούς αγωνιστικούς δρόμους του ήλιου, δηλαδή πολλές ημέρες. Ο Κάλβος, με πρωτοφανή εκφραστική τόλμη, ξανακαινουργιώνει μια τετριμμένη κλασσική εικόνα. Θα χρειαστεί να πάμε σε εκείνη την “αλκή μες το ζώο που οδηγεί τον ήλιο” του Ελύτη, που κι αυτός αναφέρεται στα άλογα του ήλιου, για να ξανασυναντήσουμε μια παρόμοιαν ανανεωτική τόλμη.

Κώστας Βαρώτσος, Πόρτα, 2017, σίδερο και γυαλί, ύψος 3 μ.