Σε έναν πλανήτη χωρίς βίζα

Κείμενα-επιμέλεια: Νίκος Θεοδοσίου

78 χρόνια συμπληρώνονται αύριο από τη δολοφονία του Λέοντος Τρότσκι στις 20 Αυγούστου 1940, στο Κογιοακάν του Μεξικού, από τον σταλινικό πράκτορα Ραμόν Μερκαντέρ. Το κείμενο που ακολουθεί αναφέρεται στο σύντομο πέρασμά του από την Ελλάδα.

Την Πέμπτη 17 Νοεμβρίου του 1932 οι αθηναϊκές εφημερίδες κυκλοφορούν με πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα για την άφιξη του Λέοντα Τρότσκι στην Ελλάδα. Σε κάποιες είναι το κύριο θέμα. Ο εξόριστος μπολσεβίκος ηγέτης είχε φτάσει την προηγούμενη μέρα στον Πειραιά. Οι δημοσιογράφοι είχαν σπεύσει μαζικά στο λιμάνι για να τον συναντήσουν και να του πάρουν συνέντευξη ή να του αποσπάσουν κάποια δήλωση.

Τέσσερα χρόνια πριν, το Φεβρουάριο του 1929 είχε φτάσει ο ιδρυτής του Κόκκινου Στρατού στην Κωνσταντινούπολη, εξορισμένος από την ΕΣΣΔ όπου είχε επικρατήσει ο Στάλιν. Προσπάθησε με κάθε μέσο να μετακινηθεί σε χώρα της κεντρικής Ευρώπης, αλλά οι κυβερνήσεις αρνήθηκαν να του παραχωρήσουν άσυλο. Τον Απρίλιο του 1930 εγκαταστάθηκε στη νήσο Πρίγκηπο της Προποντίδας, όπου έμεινε μέχρι το 1933. Στις 20 Φεβρουαρίου 1932 του αφαιρέθηκε η σοβιετική ιθαγένεια. Παρέμενε εγκλωβισμένος και απομονωμένος σ’ αυτό το μικρό νησί, υπό την αυστηρή επιτήρηση των τουρκικών αρχών, όταν, στα τέλη του 1932, παρουσιάστηκε η ευκαιρία για ένα σύντομο ταξίδι στη Δανία.

Στο δρόμο για τη Δανία σταμάτησε στον Πειραιά. Οι δημοσιογράφοι θέλησαν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία, ώστε να τον συναντήσουν. Αλλά απέτυχαν. Δεν επετράπη σε κανέναν να ανέβει στο πλοίο κι ο Τρότσκι παρέμεινε κλεισμένος στην καμπίνα του για όσο χρόνο το πλοίο είχε δέσει στο λιμάνι του Πειραιά. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τους δημοσιογράφους να στήσουν φανταστικά ρεπορτάζ, συνδυάζοντας πραγματικά γεγονότα με προϊόντα της φαντασίας τους. Φαντάστηκαν πλήθη τροτσκιστών οπαδών να φτάνουν στο λιμάνι, αλλά και μανιασμένων σταλινικών έτοιμων να λυντσάρουν τον Τρότσκι. Φααντάστηκαν συγκρούσεις μεταξύ τους και συλλήψεις από την Αστυνομία. Ο συντάκτης της «Βραδυνής» φαντάστηκε τον εαυτό του να διαφεύγει από τη φρουρά του πλοίου και να συναντάει στην καμπίνα του το μεγάλο εξόριστο. Ο συντάκτης της «Ελληνικής» για να μην μείνει πίσω, φαντάζεται και συνέντευξη με τη σύζυγο του Τρότσκι.

Σύγχρονα δημοσιεύματα που αναφέρονται στο γεγονός, αναπαράγουν δυστυχώς όλα αυτά τα μυθεύματα χωρίς να τα διασταυρώσουν με άλλες πηγές. Μια περιγραφή από πρώτο χέρι, απαλλαγμένη από τις δημοσιογραφικές υπερβολές και φαντασιώσεις μας έρχεται από ένα εσωτερικό κείμενο του κινήματος της Αριστερής Αντιπολίτευσης. Πρόκειται για μια έκθεση που εστάλη από την Ελλάδα προς το Διεθνές Γραφείο της Αριστερής Αντιπολίτευσης στο Παρίσι και έχει ημερομηνία 26 Νοεμβρίου 1932. Φέρει την υπογραφή «Μάνος» που ήταν το διεθνές ψευδώνυμο του Παναγιώτη Καβαθά, μέλους του πολιτικού γραφείου του επίσημου τμήματος της τροτσκιστικής αντιπολίτευσης στην Ελλάδα, της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Μπολσεβίκων Λενινιστών Ελλάδας - Αρχειομαρξιστών (ΚΟΜΛΕΑ).

Η επιστολή, στα γαλλικά, βρίσκεται στα Αρχεία του Λ. Τρότσκι που φυλάσσονται στο International Institute of Social History (IISH), στο Άμστενταμ της Ολλανδίας. Για πρώτη φορά γίνεται χρήση αυτού του εγγράφου στο υπό έκδοση βιβλίο του Νίκου Θεοδοσίου για τον Γιώργο Βιτσώρη, έναν από τους σημαντικότερους ηγέτες του τροτσκιστικού κινήματος, ήρωα της γαλλικής αντιφασιστικής αντίστασης και ηθοποιό με μεγάλη καριέρα στην Ελλάδα αλλά κυρίως τη Γαλλία.

Από το βιβλίο αυτό αναπαράγουμε στο σχετικό κεφάλαιο για την παρουσία του Τρότσκι στην Ελλάδα αλλά και τη φιλοξενία του εγγονού του Εστεμπάν Βολκόφ από τη Νίτσα Βιτσώρη -Τσαγανέα.

Ο Τρότσκι στην Ελλάδα

Τέλη του 1932 ο Λέον Τρότσκι πήρε την άδεια για ένα σύντομο ταξίδι έξω από την Τουρκία με προορισμό τη Δανία, προκειμένου να δώσει μια διάλεξη στο πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης προσκεκλημένος των σοσιαλιστών φοιτητών με θέμα τη Ρώσικη Επανάσταση με αφορμή την 15η επέτειό της. Ταξίδεψε με τουρκικό διαβατήριο που έχει εκδοθεί στο όνομα Σεντόφ.

Στις 14 Νοεμβρίου 1932 ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη με το πλοίο «Πράγα» και προορισμό τη Μασσαλία. Ο Τρότσκι συνοδευόταν από τα σύζυγο του Ναταλία και τους γραμματείς του Otto Schussler (από τη Γερμανία), Fraenckl (από την Τσεχοσλοβακία) και Pierre Frank (από τη Γαλλία). Δυο μέρες αργότερα, στις 16 Νοεμβρίου, το πλοίο έφτασε την Ελλάδα και έκανε μια ολιγόωρη στάση στον Πειραιά.

Ο Τρότσκι ταξίδευε ινκόγκνιτο. Δεν ήθελε να συμβεί κανένα επεισόδιο κατά τη μετακίνησή του, καθώς απώτερος στόχος του ήταν να εξασφαλίσει άσυλο σε κάποια ευρωπαϊκή χώρα, ξεφεύγοντας από την απομόνωση της Πριγκήπου. Δεν περίμενε αυτό που θα συνέβαινε στην Ελλάδα:

«Όταν το καράβι έφτασε στο λιμάνι του Πειραιά, ο Λεόν Νταβίντοβιτς – Τρότσκι έγινε αντικείμενο αναπάντεχων ζητωκραυγών και εκδηλώσεων, γράφει η Ναταλία Σέντοβα. Πάνω από 100 σύντροφοι και συντρόφισσες, με λουλούδια, όρμησαν στο πλοίο αλλά τους χτύπησαν οι αστυνομικοί, απαγορεύοντας στον Τρότσκι να φανεί ακόμα και στο κατάστρωμα!»

Επρόκειτο για μια αυθόρμητη ενέργεια μελών του κόμματος για την οποία δεν είχε γνώση η ηγεσία. Ανασκευάζοντας όσα μυθιστορηματικά έγραψαν οι αθηναϊκές εφημερίδες για συγκεντρώσεις και αντισυγκεντώσεις, συγκρούσεις τροτσκιστών και σταλινικών, σε έκθεση της οργάνωσης προς το Διεθνές Γραφείο (26 Νοεμβρίου 1932), που υπογράφει ο Μάνος (Καβαδάς) παρουσιάζει τα γεγονότα ως εξής:

«Η είδηση της άφιξης έγινε γνωστή την Τρίτη το βράδυ στα Γραφεία των εργατικών συνδικάτων από έναν συμπαθούντα δημοσιογράφο στον «Ελεύθερο Άνθρωπο». Μέσα στον ενθουσιασμό, όλοι αυτοί που ήταν στα γραφεία, αποφάσισαν την κάθοδο στον Πειραιά την άλλη μέρα στις 6 το πρωί. Εμείς, το μάθαμε την ίδια μέρα της άφιξης του Λ. Τρότσκι. Αν το ξέραμε νωρίτερα, θα είχαμε κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να εμποδίσουμε τη διαδήλωση, δεδομένου ότι γνωρίζαμε τους στόχους του ταξιδιού. Αλλά επεμβήκαμε πολύ αργά».

Ο Γιώργος Βιτσώρης με τον Λουκά Καρλιάφτη, όπως αναφέρει ο τελευταίος, κατέβηκαν στο λιμάνι με εντολή της Κ. Ε. της ΚΟΜΛΕΑ, αλλά κάθονταν παράμερα, αναμένοντας να τους δοθεί η άδεια να συναντήσουν τον Λ. Τρότσκι και να τον καλωσορίσουν. Αλλά η άδεια δεν δόθηκε. Κάποιοι τροτσκιστές στο μεταξύ κατάφεραν να ανέβουν στο πλοίο και ζήτησαν να δουν τον Τρότσκι.

«Τους απάντησαν ότι αυτό είναι αδύνατο. Του έγραψαν ένα σημείωμα, ζητώντας να τον δουν. Αυτό το σημείωμα δεν του δόθηκε ποτέ, αλλά παραδόθηκε από την Αστυνομία στον αστικό τύπο και δημοσιεύτηκε. Ένας εργάτης ξέφυγε και κατάφερε να φτάσει μέχρι την πόρτα της καμπίνας του, όπου τον σταμάτησε ο γραμματέας του. Που πηγαίνετε; Τρότσκι, αρχειομαρξιστής! Α, αρχειομαρξιστής, και τον χτύπησε στην πλάτη. Τελικά τους κατέβασαν από το πλοίο κι έφυγαν από κει το μεσημέρι. Κάποιοι συνελήφθησαν από την Αστυνομία.»

Το μεσημέρι της ίδιας μέρας επετράπη στη Ναταλία Σέντοβα να επισκεφθεί την Ακρόπολη μαζί με έναν από τους γραμματείς του Τροτσκι, πιθανόν τον Πιέρ Φράνκ, αλλά υπό αυστηρή αστυνομική επιτήρηση. Η ΚΟΜΛΕΑ έστειλε αυτή τη φορά στην Ακρόπολη τον Γ. Βιτσώρη με τον Καβαδά (Δ. Σφυρή). Πήραν μέτρα προφύλαξης για να μην συμβούν όσα στον Πειραιά, αλλά ομάδες τροτσκιστών τους ακολούθησαν.

«Εμείς αποφασίσαμε ότι ένας σύντροφος θα μπορούσε να είναι στην Ακρόπολη το απόγευμα. Παρά τα μέρα προφύλαξης που πήραμε, φτάσαμε καμιά εικοσαριά, ανάμεσά τους παλιοί αρχειομαρξιστές που είχαν απομακρυνθεί. Αυτό ο γεγονός τους έφερε πάλι κοντά», αναφέρει ο Καβαδάς.

Στην Ακρόπολη οι θερμόαιμοι τροτσκιστές επιδίωξαν να μιλήσουν στη Ναταλία. Αλλά και σ’ αυτήν δεν επετράπη να έρθει σε επαφή μαζί τους. «Δεν μπορέσαμε να της μιλήσουμε. Οι αστυνομικοί δεν άφησαν. Κατά την έξοδό τους από την Ακρόπολη, μας επέτρεψαν μόνο να τους σφίξουμε τα χέρια. Παρά τις εντολές, δεν μπορέσαμε να κρατηθούμε και φωνάξαμε Ζήτω ο Τρότσκι. Η συντρόφισσα έφερε το δάχτυλο στο στόμα, σούτ! Εμείς απαντήσαμε «Πώς να γίνει; Νεκροί είμαστε; Τι ιδέα θα αποκομίσει για μας ο γέρος;». Ο Γ. Βιτσώρης φαίνεται ότι αντάλλαξε κάποιες κουβέντες με τον Πιερ Φρανκ. Εκεί ο Φράνκ του είπε ότι η διαδήλωση ήταν «λάθος».

Το βράδυ της ίδιας μέρας το πλοίο αναχώρησε για τη Νάπολη της Ιταλίας και η συνέχεια γράφηκε στον Ισθμό της Κορίνθου. «Ο πυρήνας της Κορίνθου οργάνωσε μια διαδήλωση στον Ισθμό, την ώρα που πέρναγε το καράβι, 10 με 11 το βράδυ. Καμιά 30αριά εργάτες είχαν συγκεντρωθεί. Είχαν μια ανθοδέσμη με κόκκινα λουλούδια και περίμεναν. Μπερδεύτηκαν όμως και πήραν ένα εμπορικό πλοίο για το «Πράγα» και πέταξαν την ανθοδέσμη. Δυστυχία. Το «Πράγα» ακολουθούσε. Τότε πήραν το τελευταίο τεύχος του «Δαυλού», γράψαν κάτι στα ιταλικά και το πέταξαν στο κατάστρωμα. Ένας ναύτης το πήρε και ανέβηκε στη γέφυρα. Οι ζητωκραυγές γέμισαν τον Ισθμό «Βίβα ταβάριτς Τρότσκι». Μέχρι την έξοδο του πλοίου από τον ισθμό. Έχουν την εντύπωση ότι η συντρόφισσα Ναταλία και κάποιος άλλος βγήκαν στη γέφυρα του πλοίου. Ανάμεσα στους διαδηλωτές ήταν και δυο μέλη του κόμματος, οι οποίοι ενθουσιασμένοι διαδήλωναν μαζί μας.»

[Ολόκληρο το κείμενο δημοσιεύεται στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας και στο μπλογκ των «Αναγνώσεων»]

Η Ναταλία Σέντοβα στο βιβλίο “The Life qnd Death of Leon Trotsky” αναφέρεται στο επεισόδιο του Ισθμού όπου και πάλι οι ενθουσιώδεις εκδηλώσεις των οπαδών του Τρότσκι ήταν μια έκπληξη. Ακούγοντας το σύνθημα "Ζήτω ο Τρότσκι», οι άλλοι επιβάτες ανακάλυψαν με ποιό πρόσωπο συνταξίδευαν και εκδήλωσαν τη συμπάθειά τους.

Δεν συνέβη, φυσικά, το ίδιο και με τους σταλινικούς στην Ελλάδα. Ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης ένοιωσε την ανάγκη να ασχοληθεί προσωπικά με το πέρασμα του Τρότσκι. Σε ενυπόγραφο άρθρο του στον Ριζοσπάστη, 20/11/1932, και γράφοντας με το γνωστό χυδαίο στυλ του, λέει: «Προχτές πέρασε απ’ τον Πειραιά ο αρχειοφασίστας μίστερ Τρότσκυ! Δεν είδε κανένα. Μόνο τους χαφιέδες προσκάλεσε, που δέρνουν και δολοφονούν κάθε μέρα εργάτες. Και τους παρακάλεσε, τους χαφιέδες, να συνοδεύσουν την κυρία του να δει τα… αρχαία, όχι τους αρχείους! Η κακομοίρα είχε βαρεθεί να βλέπει το ίδιο αρχείο κάθε ώρα!»

Η φιλοξενία του μικρού Σέβα

Κατά τη διάρκεια του σύντομου ταξιδιού του Τρότσκι στη Δανία έγινε και η μετακίνηση του εγγονού του, Σέβα-Εστεμπάν Βολκόφ, από την Πρίγκηπο στη Βιέννη, όπου εκείνη την εποχή βρισκόταν η μητέρα του, η Ζίνα. Το αρχικό σχέδιο προέβλεπε να τον πάρουν μαζί τους μέχρι την Κομπεγχάγη κι από κει να τον στείλουν στη μητέρα του. Αλλά οι προξενικές αρχές της Αυστρίας στην Κωνσταντινούπολη δεν έδιναν βίζα.

Έτσι ο μικρός παρέμεινε στην Πόλη περιμένοντας τις ειδικές εντολές από τη Βιέννη. Η άδεια δόθηκε τελικά λιγες μέρες αργότερα κι ο μικρός Σέβα, με τη συνοδεία του νεαρού Βέλγου γραμματέα του Τρότσκι Ζαν Βαν Χάιγενουρτ, ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη στις 23 Νοεμβρίου με προορισμό τη Μασσαλία. Από κει θα έπαιρναν το τρένο για Παρίσι. Ο Βέλγος γραμματέας ήταν τότε μόλις 20 χρονών και είχε «αναλάβει υπηρεσία» δίπλα στον Τρότσκι τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς.

Αν και ο Ζαν Βαν Χάιγενουρτ δεν το αναφέρει στις αναμνήσεις του (With Trotsky In-exile, From Prinkipo To Coyoacan), το ταξίδι προς Μασσαλία περιλάμβανε και μια διήμερη στάση στην Αθήνα. Πιθανόν δεν είχε λυθεί ακόμα το θέμα της βίζας του μικρού Σέβα. Έτσι μια μέρα η Νίτσα Βιτσώρη, σύμφωνα με την αφήγησή της, είδε να χτυπούν την πόρτα του σπιτιού της στα Πατήσια ο γραμματέας του Τρότσκι με τον εγγονό του.

Σύμφωνα με την ενημέρωση του Μάνου (Καβαδάς) προς το Διεθνές Γραφείο, ο γραμματέας του Τρότσκι έφτασε πρώτα στο γραφείο της Οργάνωσης στην Αθήνα. Προφανώς αυτή ήταν η μόνη διεύθυνση που είχε. Υπάρχει μια μικρή διαφορά στην ημερομηνία. Ο Μάνος αναφέρει ότι Χάιγενουρτ με τον μικρό Σέβα έφτασαν στην Αθήνα στις 21 Νοεμβρίου.

«Υποδεχτήκαμε καλά τον μικρό, του προσφέραμε τσάι, γάλα, και η σύζυγος του Γ. (Βιτσώρη) του αγόρασε ένα καραβάκι και ζήτησε να τον πάμε να το βάλει στη θάλασσα, στο Φάληρο.»

Ο Ζαν Βαν Χάιζενουρτ, τον οποίο η Νίτσα Βιτσώρη πέρασε για το γιο του Τρότσκι, της ζήτησε να φιλοξενήσει το μικρό για λίγες μέρες, ώστε να εξασφαλίσει τα απαραίτητα χαρτιά για τη συνέχιση του ταξιδιού. Πράγμα που έγινε. Ο μικρός Σέβα έμεινε στο σπίτι των Βιτσώρη δύο μέρες. Ο εγγονός του Τρότσκι ήταν τότε 6 χρονών.

«Με τον μικρό μιλάγαμε με νοήματα το περισσότερο, και με λίγα γαλλικά, θυμάται η Νίτσα Βιτσώρη. Τον έβγαλα περίπατο αυτές τις μέρες που μείνανε εδώ. Μια μέρα του λέω, τι παιχνίδι θέλεις να σου πάρω; Μου λέει. Ένα καραβάκι. Πήγαμε στην οδό Σταδίου δίπλα στο θέατρο Κεντρικό που έπαιζα τότε, όπου ήταν ένα μαγαζάκι - ίσως να είναι ακόμα - που πούλαγε παιχνίδια. Διάλεξε ένα καραβάκι, του το πήρα. Το περίεργο είναι, γι’ αυτό το γράφω και τώρα, ότι το καραβάκι είχε γραμμένο στα πλάγια το όνομα «Αουρόρα» που θα πει Αυγή, που κατά σύμπτωση ήταν το όνομα της πρώτης ρωσικής εφημερίδας».

Λεπτομέρειες για τη συνέχεια του ταξιδιού του μικρού Σέβα δεν υπάρχουν. Μόνο στις 16 Δεκεμβρίου ο Μολινιέ γράφει στον Τρότσκι ότι πριν τρεις μέρες ο εγγονός του αναχώρησε για το Βερολίνο, προκειμένου να συναντήσει τη μητέρα του. Η Ζίνα αυτοκτόνησε το Γενάρη του 1933 στο Βερολίνο.

Από την Κοπεγχάγη ο Λ. Τρότσκι αναχώρησε στις 2 Δεκεμβρίου για να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη. Θα ακολουθούσε το ίδιο δρομολόγιο μέσω Γαλλίας και Ελλάδας. Οι γαλλικές αρχές δεν του επέτρεψαν να παραμείνει στο Παρίσι ούτε μια ώρα. Αναγκάστηκε να φύγει αμέσως σιδηροδρομικώς για την Ιταλία. Στο Μπρίντιζι επιβιβάστηκε στο ιταλικό ατμόπλοιο «Αδρία». Το πλοίο, έφτασε στον Πειραιά, το απόγευμα του Σαββάτου 10 Δεκεμβρίου αλλά αυτή τη φορά δεν έγιναν συγκεντρώσεις.

Όπως λέει ο Ζαν Βαν Χάϊζενουρτ ο Τρότσκι ήταν κακόκεφος και δεν ήθελε να συναντήσει κανένα. Ήλπιζε ότι με αυτό το ταξίδι στην Ευρώπη θα εξασφάλιζε από κάποια ευρωπαϊκή κυβέρνηση μια μόνιμη ή βίζα ή μια άδεια παραμονής. Αλλά του το αρνήθηκαν. Έπρεπε λοιπόν να ξαναγυρίσει στην απομόνωση της Πριγκήπου.

Για τρίτη φορά πέρασε ο Τρότσκι από το λιμάνι του Πειραιά στις 18 Ιουλίου 1933 με το ιταλικό πλοίο «Βουλγαρία», όταν εγκατέλειψε οριστικά την Τουρκία και κατευθυνόταν προς τη Γαλλία. Ούτε αυτή τη φορά κατέβηκε από το πλοίο και καμία συγκέντρωση δεν οργανώθηκε.