Ανθρωπολογία του εθελοντισμού

ΤΟΥ ΘΕΟΔΟΣΗ ΓΚΕΛΤΗ

Ζήσης Κοτιώνης, Ο Μιάς-Πέτρας-Τοίχος / A, Ιούνιος / June 2018, εκτυπώσεις Α4, πηχάκια, πέτρες

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΡΟΖΑΚΟΥ, Από «αγάπη» και «αλληλεγγύη»: Εθελοντική εργασία με πρόσφυγες στην Αθήνα του πρώιμου 21ου αιώνα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 264

Το βιβλίο της Κατερίνας Ροζάκου διαβάζεται με την ευχαρίστηση που προσφέρει κάθε καλή ανθρωπολογική δουλειά, η οποία τροφοδοτείται από την εθνογραφική πράξη. Διερευνά την κατασκευή του «εθελοντισμού» και του «εθελοντή» σε μια συγκεκριμένη τοπικότητα και χρονικότητα, την Αθήνα των αρχών του 21ου αιώνα. Η συγγραφέας εξετάζει κριτικά και προβληματοποιεί τις έννοιες του «εθελοντισμού», της «αλληλεγγύης», της «κοινωνίας των πολιτών». Είναι έκδηλο ότι πρόκειται για μια επιστημονική δουλειά που προσπαθεί να αποφύγει τον κίνδυνο να υποστασιοποιηθούν αυτές οι κατηγορίες και να θεωρηθούν αυθύπαρκτες, ανιστορικές και υπερτοπικές. Η υποστασιοποίηση ως λέξη εμφανίζεται συχνά στο βιβλίο και φανερώνει την προσπάθεια της γράφουσας να την αποφύγει. Σε επίπεδο θεωρητικών παραδοχών, η Ροζάκου υιοθετεί την έννοια της κοινωνικότητας, προκειμένου να αναδείξει την «σχεσιακή, διυποκειμενική και επιτελεστική» διάσταση της εξωοικιακής συσχέτισης. Προκειμένου να φωτίσει τη σημασία του συγκείμενου σε αυτό που εύκολα αναγνωρίζουμε ως εθελοντισμό, επιλέγει δύο εξαιρετικά εύγλωττα παραδείγματα: τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό και την Εθελοντική Εργασία Αθήνας. Παρατηρεί συμμετοχικά τις συσσωματώσεις αυτές και σε -λίγα ομολογουμένως- σημεία του βιβλίου αποκαλύπτει πτυχές της ατομικής βίωσης της συσχέτισης αυτής.

Το χρονικό συγκείμενο στο οποίο πραγματοποιείται η συμμετοχική παρατήρηση στις δύο αυτές ομάδες χαρακτηρίζεται από τη θεσμική ενίσχυση του εθελοντισμού και την κανονικοποίησή του, καθώς και από την άνωθεν πριμοδότηση ενός συγκεκριμένου υποκειμένου, του «υπεύθυνου πολίτη», τον οποίο αισθητοποιεί, για παράδειγμα, ο εθελοντής των ολυμπιακών αγώνων της Αθήνας.

Από τη μία πλευρά, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός έχει μια συγκεκριμένη γενεαλογία και ένα πολιτικό αποτύπωμα ενός περίπου αιώνα. Εγγράφεται σε αυτό που θα ονομάζαμε «ανθρωπιστικό εθελοντισμό», ο οποίος σε ρητό επίπεδο διεκδικεί την ουδετερότητα της δράσης και στη συγκεκριμένη περίπτωση στελεχώνεται κυρίως από γυναίκες εθελόντριες. Πλείστες οι συμβολικές αναφορές του σε στρατιωτική οργάνωση: η ορκωμοσία, τα παράσημα, η διακριτή ιεραρχία, η γραφειοκρατικού τύπου οργάνωση, η αίσθηση ενός εθνικού καθήκοντος. Οι ερυθροσταυρίτισσες βλέπουν τους πρόσφυγες ως φιλοξενούμενους και προσβλέπουν σε κάποιου είδους αφομοίωσή τους. Τα εύκολα εξωτερικά αυτά γνωρίσματα ανατρέπονται εν μέρει όταν η συγγραφέας εμπλέκεται στις δράσεις του Ερυθρού Σταυρού: οι νέες εθελόντριες αμφισβητούν συχνά την ιεραρχία και τους επαγγελματίες του πεδίου. Αναπτύσσουν συναισθηματικό δεσμό με τους πρόσφυγες που εξυπηρετούν και νοηματοδοτούν με έναν πιο προσωπικό τρόπο το έργο τους.

Στον αντίποδα, η Εθελοντική Εργασία Αθήνας έχει έναν λιγότερο ιεραρχικό χαρακτήρα, μια πιο αυθόρμητη μορφή στις δράσεις της και στερείται του επαγγελματισμού και της οργάνωσης του Ερυθρού Σταυρού. Πρόκειται για μια «εξαρχιώτικη παρέα», όπως λένε συχνά τα μέλη της, με εκπεφρασμένο όραμα το να καταστήσουν τους πρόσφυγες ενεργά υποκείμενα. Οι δράσεις τους είναι διαφορετικής υφής: επισκέπτονται τα σπίτια των προσφύγων, συνομιλούν με αυτούς, τρώνε μαζί, τους πληροφορούν για τους διαθέσιμους πόρους που μπορούν να χρησιμοποιήσουν. Αναδεικνύονται όμως και οι περιορισμοί αυτού του οράματος, δεδομένου ότι οι ακτιβιστές της Εθελοντικής Εργασίας δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο επίμονα βασανιστικό αίτημα των προσφύγων για «χαρτιά, στέγη, εργασία».

Το βιβλίο αυτό είναι μια επιστημονική εργασία που επιχειρηματολογεί τόσο ενάντια στην εξιδανίκευση της αλληλεγγύης όσο και σε μια επιδερμική κριτική της. Αναδεικνύει άριστα την τοπικότητα και την ιστορικότητα της κοινωνικότητας που συγκροτούν οι εθελοντές, η οποία είναι σε τελική ανάλυση το μεγάλο επίδικο. Δανείζεται εργαλεία από πλείστες οπτικές και έτσι το «ταμπού του δώρου», «το ηθικό πρότυπο του πολίτη», η «συγκρότηση του υποκειμένου», η «κοινωνικότητα», η «φιλοξενία» γίνονται κεντρικές έννοιες.

Η ερυθροσταυρίτικη εκδοχή της «αγάπης» και η πολιτική εκδοχή της «αλληλεγγύης» μπαίνουν στο μικροσκόπιο της Ροζάκου και με άξονα την αφήγηση των ίδιων των εθελοντών επιχειρείται η ανθρωπολογική επεξεργασία τους.

Ο Θεοδόσης Γκελτής είναι υποψήφιος διδάκτορας Ιστορίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου