ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ
 |
| Έργο του Νίκου Παπαδημητρίου |
CATHERINE MILLOT, Η ζωή με τον Λακάν, πρόλογος Massimo Recalcati, μετάφραση Μαρίνα Κουνεζή, εκδόσεις
Κέλευθος, σελ. 196
Τριανταπέντε χρόνια μετά τον
θάνατο του Ζακ Λακάν (1901-1981), η Κατρίν Μιγιό, γεννημένη το 1944, ψυχαναλύτρια
και σύντροφός του τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του, με προτροπή του συγγραφέα
Φιλίπ Σολέρς και αφορμή κάποιες δημοσιεύσεις για τα σκοτεινά σημεία του, αποφάσισε
να αποδώσει δικαιοσύνη, αποτυπώνοντας σε ένα κομψό πόνημα τον Λακάν που η ίδια γνώρισε.
Έναν άνθρωπο απλό, άμεσο, έμπλεο επιθυμίας για ζωή, γενναιόδωρο, χωρίς
προκαταλήψεις, ο οποίος μετέδιδε μια αίσθηση ελευθερίας σε όσους βρισκόταν δίπλα
του.
Το βιβλίο εκδόθηκε με πρόταση και
μετάφραση της Μαρίνας Κουνεζή, με υποσημειώσεις που διευκρινίζουν με ακρίβεια τα
σημεία της διδασκαλίας του. Ο πρόλογος είναι του ιταλού ψυχαναλυτή Μάσιμο
Ρεκαλκάτι ο οποίος έχει καταστήσει την λακανική θεώρηση, διαυγέστατη και προσιτή.
Στον πρόλογο διακρίνει τα σημεία τομής: το ασυγκράτητο της επιθυμίας που χαρακτήριζε
τον Λακάν, μακράν ενός «πτωματοποιημένου», χωρίς πάθη αναλυτή. Την αποστροφή του
για έναν Νόμο που περιορίζεται στο να ματαιώνει τη ζωή – κάτι που τον
αποκαθιστά όσον αφορά την κατανόηση της θεωρίας του για το συμβολικό, που αφορά
τον νόμο μεταξύ των υποκειμένων που «εξανθρωπίζει»− το άφοβο και ανυποχώρητο
του χαρακτήρα του. Ταυτόχρονα, επισημαίνει την εύθραυστη ανθρώπινη πλευρά, που
τον κάνει να λυγίζει στον θάνατο της κόρης του, Καρολίν, και να βιώνει την εγκατάλειψη
από την Κατρίν Μιγιό, με την προσφυγή στο σπίτι των Ζουντίτ και Ζακ Αλέν Μιλέρ,
στο κρεβάτι του εγγονού του Λικ. Σημειώνει ο Ρεκαλκάτι: «θα έπρεπε οι
λακανικοί, παθιασμένοι με την λογική και τους βορρόμειους κόμβους, με την
απόλυτη απόλαυση του Ενός χωρίς τον Άλλον, να μην παραβλέψουν αυτόν τον σπαραγμό, αυτή την αντίφαση
που διαπερνά τη ζωή του, όπως τη ζωή καθενός από μας». Σαφής αιχμή για μία
άνευρη κλινική προσέγγιση της ουδετερότητας που ξεχνά το έμψυχο ενσώματο
υποκείμενο.
Ο Ζακ Λακάν παντρεύτηκε την Μαρί
Λουίζ Μπλοντέν (1934-1941) και έκαναν τρία παιδιά την Καρολίν, τον Θιμπώ, την
Σίβυλλα. Από το 1953-1981 νυμφευμένος με την Σίλβια Μπατάιγ, απέκτησε την
Ζουντίτ και την προγονή του Λοράνς Μπατάιγ. Διατηρούσε σχέσεις με τις
προηγούμενες συζύγους και εμπλεκόταν σε σύντομες περιπέτειες ενώ κυλούσε η σχέση
του με την Μιγιό, αρχικά αναλυόμενή του και εκπαιδευόμενη ψυχαναλύτρια. Ο Λακάν,
όπως και ο Φρόυντ, παράβαινε σε σημεία το ψυχαναλυτικό πλαίσιο ως πειραματισμό.
Σε αντίθεση όμως με τον Φρόυντ, που μετέθεσε την σεξουαλικότητα σε γράμματα και
όνειρα, έζησε έρωτες και σχέσεις ως το τέλος της ζωής του.
Το κείμενο αποτελεί πολύτιμη κατάθεση.
Ο χαρακτήρας του σημαντικότερου μετά τον Φρόυντ ψυχαναλυτή αναδεικνύει ότι
στόχος της ψυχανάλυσης δεν είναι η προσαρμογή στο κοινωνικό, η ευτυχία, ένα
«εγώ» που «διαχειρίζεται» τα θέματά του, αλλά η ανάδυση του «υποκειμένου του
ασυνειδήτου» και της «επιθυμίας», κεντρικές έννοιες της λακανικής θεώρησης. Στοιχεία
που δίνουν στη ζωή κινητικότητα, ορμή προς τα μπρος, σε βάθος διαπραγμάτευση ζητημάτων
όπως το πεπρωμένο και ο θάνατος, ο έρωτας, το άνοιγμα στη σχέση με τον άλλον, στην
ιστορικότητα, στην διαγενεαλογία, σε αντίστιξη με το «άτομο» που αγνοεί
σημαίνοντα που το σημαδεύουν.
Η αρχή της σχέσης του 70χρονου Λακάν
και της σχεδόν 30χρονης Κατρίν αναδεικνύει τον ευφάνταστο και εκκεντρικό
χαρακτήρα του. Την κάλεσε να συμφάγουν, ενώ βρίσκονταν σε διαφορετικές πόλεις, μιλώντας
της από το τηλέφωνο του εστιατορίου! Σύντομα πήγε να τον συναντήσει και έκτοτε
έγιναν αχώριστοι. Ταξίδια στη Ρώμη, το Μιλάνο, τη Βενετία, τη Βαρκελώνη, το
Λονδίνο, τη Βηρυτό, τη Συρία. Επισκέψεις σε μουσεία, παρεκκλήσια, όπου ο Λακάν
αντλούσε ερεθίσματα από πίνακες του Τζούκι, του Μπερνίνι, του Ντομενικίνο,
κάθοδος σε ρωμαϊκές βασιλικές που παρέπεμπαν στις διαστρωματώσεις του φροϋδικού
ασυνειδήτου. Στο Παρίσι ζούσαν χωριστά αλλά κοιμόντουσαν στο γραφείο-οικία του
Λακάν, όπου δούλευε εντατικά από το πρωί ως το βράδυ, και δειπνούσαν σε μπιστρό,
κάτι που ο ίδιος έκανε, φοιτητικά και εργένικα πάντοτε, τρόπο ζωής παρόμοιο με
της Μιγιό: «από αυτή την άποψη ήμασταν συνομήλικοι».
Έτρεχε με το αυτοκίνητό του,
έκανε σκι σε ευθεία κατάβαση, περπατούσε επί ώρες στο λιοπύρι με φίλους, όργωνε
με τα πόδια τις πόλεις που επισκεπτόταν, καλούσε σημαντικά πρόσωπα και τα
παιδιά του στο εξοχικό του στο Γκριτρανκούρ, όπου διάβαζε ασταμάτητα, χάριζε
γενναιόδωρα ό,τι άρεσε στις γυναίκες, μιλούσε άμεσα δίχως απωθήσεις «σα να ήταν
πέντε ετών» και δεν δίσταζε να κάνει φάρσες, όπως το να κρατήσει κρυφά το
κλειδί ενός μοναστηριού για να ξαναδούν το βράδυ μια ενδιαφέρουσα τοιχογραφία.
Στην έκφραση του έρωτα έδινε
σήματα της επιθυμίας του δίχως διαχύσεις. Πιστός στη θεωρία του για το
φαντασιακό, στην αγάπη ως κατοπτρισμό του ομοίου, κατέφευγε σε ευφυολογήματα
και λογοπαίγνια. Στην καλή του, που τον ήθελε παθιασμένο μαζί της, απευθυνόταν
με τον Σταντάλ και τον έρωτα-αρέσκεια που έχει να κάνει με το παιχνίδι, ενώ στην
ερώτησή της αν τον ενδιέφερε ακόμη η ψυχανάλυση απαντούσε ότι είχε πάθος γι’
αυτήν… Σε αφιέρωσή στην διατριβή του έγραψε «αγαπώ την Κατρίν», όμως αντί για
το j’aime χρησιμοποίησε
το ομόηχο gemme, που
σημαίνει πολύτιμο πετράδι.
Στις διαλέξεις του παρουσιάζεται
με θεατρικότητα, προσποιητή οργή και μένος ως απεύθυνση σε έναν Άλλο που δεν
ακούει τίποτα, σα να μιλά σε τοίχους[1]. Άφηνε
αινίγματα στο τέλος των σεμιναρίων και όταν η Κατρίν του έθετε ερωτήματα
παρομοίαζε την σκέψη του με τη θεωρία του: ξεκινούσε, έφτανε σε αδιέξοδο και
ξανάρχιζε, σαν στρόβιλος.
Το μεγαλύτερο μέρος των
τελευταίων χρόνων της ζωής του το κατέλαβε η έρευνά του για το Πραγματικό,η μεγαλύτερη
συνεισφορά του στη σύγχρονη ψυχανάλυση. Εκείνο που είναι άγνωστο, αδιαπέραστο,
αδύνατο και διαφεντεύει την ζωή μας με την συνάντηση μαζί του ως κεραυνό εν
αιθρία. Επίσης το ανυπόφορο και επαναληπτικό, που δημιουργεί πρόσκομμα στις
θεραπείες και απαιτεί από τον αναλυτή επινόηση.
Πειραματιζόταν διαρκώς με
καραβόσκοινα πάνω στους κόμβους που έφεραν «τολμηρή ανανέωση της κλινικής
πράξης: τι είναι σύμπτωμα, τις σχέσεις του με το ασυνείδητο, τη συνάρθρωσή του
με τις κατηγορίες, συμβολικό, φαντασιακό, πραγματικό» που συγκρατεί ο
βορρόμειος κόμβος[2]. Επίσης τόνιζε: «το μόνο
που αξίζει δεν είναι το ιδιαίτερο, είναι το μοναδικό, αξίζει τον κόπο να
αργοπορείς προκειμένου να μην παραλειφθεί κάτι μοναδικό». Είναι ο θεμελιώδης κανόνας
του ελεύθερου συνειρμού με στόχο ρηξικέλευθο και ανατρεπτικό: την ανάδυση της
μοναδικότητας του καθένα.
Αν και συγχωνευτικός στη σχέση του
με τις γυναίκες, ένας «απομερισμός» τον έκανε να στέκεται μακριά από το
«εμείς». Αυτή η σκιά που αποτυπώνεται στην απομάκρυνσή του τα τελευταία χρόνια
από τον έξω κόσμο και στην εμμονή με τους κόμβους, εκφράζεται στον τρόπο με τον
οποίο αντιμετώπισε την ασθένειά του. Αρνήθηκε να χειρουργηθεί, και όταν πλέον
το δέχθηκε ήταν αργά, έπεσε σε κώμα δίχως ίχνος άγχους στο πρόσωπό του.
Λακάν και Φρόυντ, στοχαστές με
πάθος, ώθησαν τα πράγματα πολύ μπροστά.Ο Λακάν με τη φιλοσοφία, την τέχνη, τη γλωσσολογία,
την τοπολογία, αλλά και τον ταοϊσμό[3] σε
συνέχεια και τομή με τον Φρόυντ. Αφέθηκαν και οι δύο στον θάνατο, θέλοντας να
τον αγνοήσουν· ένα κοινό σκοτεινό τους σημείο. Έφτασαν σε αυτό που ο Λακάν αποδέχθηκε
ως απόλυτο όριο προς το τέλος της ζωής του, το Πραγματικό. Εναποθέτοντάς μας την
ανάληψη μιας ευθύνης: να σκάψουμε αυτό το βράχο του Πραγματικού που κατακλύζει
σήμερα κοινωνία και υποκείμενο, θέτοντάς το περισσότερο εν λόγω.
Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια
[1] Βλ. Ζακ Λακάν, Μιλάω σε τοίχους, μτφρ. Νασία
Λινάρδου-Μπλανσέ, εκδ. Εκκρεμές, 2015, και
Κωστή Βελώνη, «Η αμφισβήτηση του τελάρου και η θέση
του ‘ερωτότοιχου’ στη μεταπολεμική αφαίρεση», μέρος Α΄ και Β΄, «Αναγνώσεις» της
Αυγής, 17 και 24/6/2018.
[2] Παλαιό σύμβολο του δεσμού
της οικογένειας των Βορρομαίων με δύο άλλες οικογένειες.Τρεις κρίκοι δεμένοι με
τρόπο ώστε η αποσύνδεση του ενός προκαλούσε αυτόματα χωρισμό και των άλλων δύο.
[3] Στον Φρανσουά Τσένγκ
συγγραφέα που τον βοηθούσε το 1969 να διαβάσει κινέζικα κείμενα είπε: «Θα
μπορέσετε φαντάζομαι να μετατρέψετε τις ρήξεις στη ζωή σας σε ενδιάμεσο κενό», έννοια
που εκφράζει την τρίτη πνοή που ανυψώνει το γιν και το γιανγκ σε δημιουργικό
μετασχηματισμό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου