Ο τραγικά επίκαιρος Ζολά

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΠΟΥΡΑ

ΕΜΙΛ ΖΟΛΑ, Η πλημμύρα, μετάφραση από τα γαλλικά: Μανώλης Πιμπλής, εκδόσεις Ποικίλη Στοά, σελ. 70

Ανατριχιαστικός νατουραλισμός, με ρομαντικές αποχρώσεις στο τέλος, περιγραφές που φαντάζουν ιμπρεσιονιστικοί πίνακες. Υποδειγματική η απόδοση του πρωτότυπου διηγήματος από τον Μανώλη Πιμπλή, αντάξια ενός αριστουργήματος. Κατατοπιστικότατη εισαγωγή και λεπτουργημένη επιμέλεια από τον Ξενοφώντα Μπρουντζάκη. Έστω κι αν σπανίως διαβάζουμε με κριτικό μάτι βιβλία που μας απογειώνουν, όσο κι αν λειτουργεί η υποσυνείδητη «επαγγελματική διαστροφή» του ψαρέματος ψεγαδιών...

Προσωποποιημένα στοιχεία της Φύσης, όπως το νερό του πλημμυρισμένου ποταμού Γαρούνα στις καταστροφές του 1875 συμπλέκονται και συγκρούονται με την αγαθή φύση και τις καλές προθέσεις νοικοκυραίων ανθρώπων που βασίζονται στην πίστη και στην εργατικότητά τους. Ο μάστορας του λόγου Εμίλ Ζολά, που τόλμησε τομές στα γαλλικά και παγκόσμια Γράμματα, χρησιμοποιεί συχνά το στοιχείο της τραγικής ειρωνείας προκειμένου να εξάψει την αγωνία του αναγνώστη και να εξάρει την αντίληψή του. Αυτό είναι ένα δοκιμασμένο τέχνασμα για τη διέγερση του συνδημιουργικού ενστίκτου.

Ψυχογραφικές λεπτομέρειες και η πρωτοπρόσωπη αφήγηση εντείνουν το στοιχείο της δραματικότητας. Ο χώρος λειτουργεί σαν κινηματογραφικό σκηνικό, οι θεατρικές «μηχανές» αναλαμβάνουν δράση σε ένα υπερθέαμα, που σκοπό έχει και στόχο αποκλειστικό την υπερδιέγερση του συναισθήματος και την καλλιέργεια μιας ενσυναίσθησης. Η κοινωνική ευαισθησία του μεγάλου συγγραφέα συναντά τις απόψεις του για την ανθρώπινη κατάσταση ως συνδυασμού κληρονομικότητας και περιβαλλοντικών επιρροών. Τα ουμανιστικά ιδεώδη, ο Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση και το περίφημο, αξεπέραστο κι ανέφικτο μέχρι σήμερα σύνθημα «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη όλων των ανθρώπων παντού πάνω στη γη» εκβάλλουν σε έναν ουτοπικό σοσιαλισμό με μπόλικη δόση ρομαντισμού και τον ελληνορωμαϊκής κοπής κλασικισμό να καραδοκεί στο βάθος με εκείνη την ανεπανάληπτη ρήση «πάντων μέτρων άνθρωπος».

Τα διηγήματα του Ζολά, όπως και τα διηγήματα του Τσέχωφ, παρ’ όλο που θεωρήθηκαν πάρεργο στην αρχή και δεν συγκέντρωσαν το ενδιαφέρον των ειδικών ήταν όμως αρκετά για να συγκινήσουν το πλατύ κοινό και να στρέψουν το αναγνωστικό περισκόπιο προς την ανεπανάληπτη συμπάσχουσα παρατηρητικότητά τους. Μάρτυρες του καιρού τους και οι δύο στο τρομερό δικαστήριο του Χρόνου έσπευσαν να καταθέσουν «υπέρ αδυνάτου» και να υπερασπιστούν όλες τις φτωχές κι έωλες υπάρξεις με παρρησία, θάρρος, γενναιότητα κι εμβρίθεια απαράμιλλη. Μαζί με τον «άγιο και μάρτυρα» Ζενέ συγκροτούν –κατά την ταπεινή μου γνώμη– μια τριάδα ανεπανάληπτη και ηρωική. Ο πόνος των απλών ανθρώπων και των πραγμάτων, οι ανυπεράσπιστες μονάδες στο Χάος ενός σύμπαντος που ακόμα δεν μπορούμε να κατανοήσουμε και οι νόμοι της Φυσικής δεν μπορούν να το ερμηνεύσουν, προκαλούν αυτό το δέος απέναντι στο Άγνωστο. Το ανθρώπινο είδος ζει κάτω από το κράτος μιας διαρκούς απειλής. Η υπαρξιακή του αγωνία καθίσταται σχεδόν «μετά-φυσική» κι εκεί βρίσκουν τόπο και χώρο οι διάφοροι τσαρλατάνοι ψευδοπροφήτες για να σπείρουν τις θρησκείες τους, τις τρομακτικές τους δοξασίες και τον φόβο και τρόμο του Θανάτου. Αυτή η επίγνωση του αναπότρεπτου τέλους μαζί με τα ακαταλόγιστα τέσσερα (ή πέντε, συμπεριλαμβανομένου του αιθέρα-quintessence) στοιχεία της Φύσης είναι κι η αποκλειστική «τροφή», το γόνιμο υπέδαφος που πάνω του ριζώνουν τα μεγάλα μνημεία της Τέχνης του Λόγου. Και το εν λόγω τομίδιο (που δεν θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω «βιβλιαράκι» - το αντίθετο) είναι ένα από αυτά τα ορόσημα της ανθρώπινης πνευματικής περιπέτειας.

Αν και σύντομο, μικρό σε έκταση, αυτό το διήγημα παραμένει πανοραμικό, τοιχογραφία της ταραγμένης εποχής της στροφής από τον δέκατο ένατο αιώνα της βιομηχανικής επανάστασης στον εικοστό αιώνα των ταραχών, των παγκοσμίων πολέμων, των γενοκτονιών και των τεραστίων μετακινήσεων πληθυσμών. Αυτή η διαρκής προσφυγιά τείνει να γίνει νομοτελειακή, σχεδόν «μοίρα» μας και στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα. Ουδείς είναι ασφαλής. Όπως η καλότυχη οικογένεια του Λουί Ρουμπιέ που νόμιζε πως θα είναι ευνοούμενη και προνομιούχα για πάντα, έφτανε όμως μια τρομερή νύχτα για να δει τα νερά να ανεβαίνουν στις στέγες των σπιτιών και να παρασέρνουν τα άψυχα κορμιά που αρνήθηκαν το θάνατο μέχρι την τελευταία στιγμή που αναγκάστηκαν να παραδοθούν, να αφεθούν στον ύπνο εκείνο που δεν έχει ανατολή…

Κι από αυτή την άποψη και μόνο, «Η πλημμύρα» του Εμίλ Ζολά είναι σύγχρονη, αλλόκοτη παραβολή για τους καιρούς που θα έρθουν γεμάτοι προκλήσεις και ανάγκη για αλληλεγγύη προκειμένου να επιβιώσουμε όλοι μαζί, σαν ανθρώπινο είδος. Κανείς μόνος του. «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω» είναι απλώς μια φενάκη, σαν τον απελπισμένο γέροντα Λουί Ρουμπιέ που μονολογεί απογοητευμένος στο τέλος διδάσκοντάς μας: «Κι εγώ ζω σαν αγριόχορτο, ανθεκτικό και ξερό, ριζωμένο στην πέτρα!» (σελ. 62).

Ο Κωνσταντίνος Μπούρας είναι ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας

Ζέτα Νικολοποπούλου, Betelgez II