Το κορμί και το πορνό

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΠΟΥΡΑ

Βαγγέλης Χούρσογλου, Light Fotos with Heavy Art, 2018

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΛΙΟΤΖΗΣ, Πορνογραφικοποίηση. Ιχνηλατώντας τη σύγχρονη σεξουαλικότητα, πρόλογος: Νίκος Δεμερτζής και Νίκος Μουζέλης, εκδόσεις futura, σελ. 362

Η μεταβιομηχανική, άκρως τεχνολογική ψηφιοποιημένη «Κοινωνία της Αφθονίας» (για να θυμηθούμε τον Μαρκούζε) φαίνεται ότι γεννάει καινούργιες τάσεις, στάσεις και συμπεριφορές, τόσο που να αναφύονται πρωτοφανείς επιστημονικοί τομείς, παρακλάδια της Κοινωνιολογίας, που μελετούν τα καταναλωτικά έθιμα, όχι μόνο σε επίπεδο υλικών αγαθών αλλά και σε επίπεδο παροχής υπηρεσιών, ακόμα κι όταν αυτές είναι σεξουαλικού τύπου κι ειδικά τότε, αφού αυτό που λέμε «μεταμοντέρνα» ή «μετανεωτερική» ερωτική συμπεριφορά έχει συμπεριλάβει το Διαδίκτυο και την εξ αποστάσεως «επαφή» αγνώστων μεταξύ τους, ακόμα και ψευδωνύμων ατόμων που επιχειρούν παραχάραξη του ηλεκτρονικού τους προσωπείου, έτσι που να καταντούν αφηρημένες ιδέες και υποπροϊόντα του συλλογικού ή ατομικού φαντασιακού μας.

Σε αυτό το ιδιαίτερα ευσύνοπτο και διεξοδικό, άκρως δομημένο δίπτυχο μελέτημα του δρ Ευάγγελου Λιότζη μπαίνει για τα καλά πια στην ελληνική βιβλιογραφία ο όρος «πορνογραφικοποίηση» (pornographication) που είναι κάτι τελείως διαφορετικό από την πορνοποίηση (pornification), στον ίδιο βαθμό που διαφέρουν η φιλολογία από τη λογοτεχνία.

Όπως παρατηρούν οι Νίκος Δεμερτζής και Νίκος Μουζέλης στον από κοινού πρόλογό τους: «Συμπερασματικά, το πόνημα του Ευάγγελου Λιότζη αποτελεί μια πολύ σημαντική προσφορά όχι μόνο στον χώρο των σπουδών πορνογραφίας, αλλά και πιο γενικά στη μελέτη της κουλτούρας της ύστερης νεωτερικότητας. Το έργο έχει, μεταξύ άλλων, και μια σημαντική ιστορική διάσταση. Μας δίνει μια εικόνα της εξέλιξης του φαινομένου από την πρώιμη νεωτερικότητα όπου η πορνογραφία ήταν μια έκφραση πολιτικής αντίδρασης στο θρησκευτικό και κοινωνικό κατεστημένο του ancient régime, μέχρι την εποχή της ύστερης νεωτερικότητας  όπου παρατηρούμε την πορνογραφικοποίηση μιας ολόκληρης κοινωνίας – μιας διαδικασίας που παίζει κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση του φύλου, της σεξουαλικότητας, των τρόπων ζωής κ.τ.λ. Επιπρόσθετα, το έργο έχει μια ολιστική προσέγγιση, αμβλύνει τον κατακερματισμό και τη στεγανοποίηση των αναρίθμητων ‘ειδικών σπουδών’ χτίζοντας γέφυρες μεταξύ αυτών» (σελ. 16).

Φαίνεται πως περάσαμε από τον μεσαίωνα της άκρας εξειδικεύσεως της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης στην αναγεννησιακή νοοτροπία της αναγκαστικά σφαιρικής επιστημονικής (αλλά και διαισθητικής) γνώσεως, προκειμένου να αντιμετωπισθούν τόσο οι τεχνολογικές όσο και οι οικολογικές, κλιματικές, περιβαλλοντικές, ψυχολογικές διαστάσεις μιας Κρίσης που προέρχεται από τη μετάβαση σε μια άλλη ανώτερη, ταχύτερη, υψίσυχνη δόνηση, όχι μόνον του εγκεφάλου αλλά και των λοιπών σωματικών ή ορμονικών λειτουργιών. Αλλάζοντας τη συχνότητα, αλλάζει κι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, τον εαυτό μας και τους άλλους, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται άλλες ανάγκες σε υλικό, ψυχικό και πνευματικό επίπεδο. Αυτή η ενεργειακή μεταβολή έχει συμβεί πολλές φορές στην Ιστορία του Ανθρώπινου Πολιτισμού. Είναι ίσως εκείνο το «ποιοτικό άλμα» που οραματίζεται ο χριστιανός Δανός φιλόσοφος Σόρεν Κίρκεγκααρντ στην «Έννοια της Αγωνίας» (εκδόσεις Δωδώνη). Εδώ δεν μένει παρά να σκεφτούμε την επανάσταση που επέφερε στα ήθη των απανταχού καταπιεσμένων η τηλεοπτική ελαφράδα της σειράς “Sex and the City” όπου ωραιοποιούνται κι εξιδανικεύονται τα καταναλωτικά έθιμα μιας ομάδας μεσοαστών που θεωρούν προσβολή και μόνον την εκφορά του όρου «εργατική τάξη» (“working class”).

Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον αυτό βιβλίο ασκείται κριτική της Κοινωνιολογίας του εικοστού αιώνα, και της «γραφειοκρατικοποίησης» της σεξουαλικότητας, που δεν ξεφεύγει ως φαίνεται ούτε κι αυτή από την εμπορευματικοποίηση των πάντων και την τυποποίηση της ερωτικής συμπεριφοράς στα πλαίσια της φιλελεύθερης ηγεμονίας, που, ενώ πρεσβεύει την ανοχή σε κάθε τι διαφορετικό, στην πράξη επιχειρεί να ομογενοποιήσει τα πάντα σε ένα υποχρεωτικά άοσμο, άγευστο κι άνοστο αμάλγαμα που επιβάλλεται με ψυχαναγκαστικό τρόπο από τη Διαφήμιση και την κυρίαρχη «Τέχνη», αυτό που λέμε main stream και είναι τόσο προβεβλημένο που αναρωτιέται κανείς ποιοι σκοτεινοί νόες επενδύουν στη σύγχυση του ανθρώπινου εγκεφάλου σκοπεύοντας ενδεχομένως στον έλεγχό του.

Μήπως είναι τελικά άκρως αντιερωτική όλη αυτή η βιομηχανία του σεξ που διαπιδύει στη δημόσια ζωή κι αλώνει τα πάντα, ακόμα κι αν τυπικά δεν τα διαφθείρει; Μήπως ζούμε σε έναν αντιαισθητικό, αντιαισθαντικό πλαστικοποιημένο Μεσαίωνα, μήπως υφιστάμεθα μια δικτατορία των υπερβολικών σεξουαλικών επιδόσεων που προϋποθέτουν, εκτός από υπερφυσικά «προσόντα», και μια ιδιότυπη σαδομαζοχιστική γυμναστική που υποκατέστησε προ πολλού την ηδονή του αθώου (και ειλικρινούς) αγγίγματος;

Και φυσικά δεν μας ενδιαφέρει αν η «πορνογραφία» έχει περισσότερες θετικές συνυποδηλώσεις από το «πορνό» ούτε αν επιτύχαμε να γίνει αντικείμενο δημόσιας συζητήσεως ούτε αν τελικά φτάσαμε ήδη (ως καβαφικά «βιαστικά κι άπειρα όντα της στιγμής») στην «μεταπορνογραφία». Το θέμα είναι ότι ο συνδυασμός της αναγραμματισμένης ηδονής και η ταύτισή της με την οδύνη στα στερεότυπα των πορνογραφικών προϊόντων προκαλεί ενδεχομένως ατροφία των αισθημάτων και προωθεί πρότυπα προς μίμησιν που απαξιώνουν τον άνθρωπο και τον ερωτισμό του. Ουδείς χώρος απομένει για την αξιοπρέπεια, ουδείς λόγος εκφέρεται.

Μέσα από την πορνογραφία αυξάνεται η ναρκισσιστική μονήρης απόλαυση και υποβιβάζεται τις περισσότερες φορές σε μια μορφή καρναβαλικής υπό-κουλτούρας. «Αυνανίζομαι άρα υπάρχω»; «Αυνανιστές όλου του κόσμου διαχωριστείτε σε μεμονωμένες ατομικές νευρωτικές υπάρξεις»; Η χυδαία, βίαιη, υπέρογκη εικονική (virtual) διείσδυση ερεθίζει τα κατώτερα κτηνώδη ένστικτα και υποκαθιστά ίσως την αρχαία θριαμβική ανάγκη κατάκτησης παρθένων εδαφών από πολεμιστές-εξτρεμιστές, προκαλώντας εκδηλώσεις χουλιγκανικού τύπου.

Η Κυβερνοπορνογραφία στο Διαδίκτυο απαιτεί ενδεχομένως έναν κάποιο βαθμό διαδραστικότητας όταν προϋποθέτει τη χρήση κάμερας σε πραγματικό χρόνο, ένα όμως είναι βέβαιο και καθίσταται φανερό μέρα με τη μέρα, πως «οι νέες τεχνολογίες δεν φαίνεται να αποτελούν μέσο για τις σεξουαλικότητες, αλλά και ένα συστατικό στοιχείο τους (σύμφωνα με τον Hearn)» (σελ. 64).

Οι νέες πορνογραφίες ευνοούν την κοινωνική εξατομίκευση (individualization) χαρίζοντας στον πολίτη πρωτάκουστες ελευθερίες στη διαχείριση του ερωτικού του ενστίκτου και στην κάλυψη των σεξουαλικών του αναγκών. Κι αυτό είναι κατ’ αρχήν καλό και θετικό, όμως αναφύονται πολλά ερωτήματα για την σολιψιστική ηδονή του αυνανισμού και για την πορνογραφικοποίηση της γυναικείας σεξουαλικότητας. Μήπως τελικά γινόμαστε αυτιστικοί σολιψιστές, που νομίζουμε πως οι άλλοι δεν υπάρχουν, παρά μόνον ως «φαντάσματα της ηδονής» μας, ως αποκυήματα της φαντασίας, ως σκεύη ηδονής; Μήπως κινδυνεύουμε να αποκοπούμε τελείως από αυτό που κάποτε αναγνωρίζαμε ως ατομική μας (έστω) πραγματικότητα και να πιστέψουμε πως οι ασφαλτοστρωμένοι δρόμοι δημιουργήθηκαν για να περάσουμε εμείς τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή κι αμέσως μετά θα πάψουν να υπάρχουν; Μήπως θα αρχίσουμε να περνάμε μέσα από τοίχους κι από άλλα ζωντανά, έμψυχα όντα; Μήπως το νεοφιλελεύθερο θηλυκό υποκείμενο υφίσταται εν τη αγνοία του μια κάποια σοβαρή εντατικοποίηση της σεξουαλικής του αυτοεπιτήρησης; Μήπως γίναμε τελικά σκλάβοι κι απολαμβάνουμε τα καινούργια μας δεσμά χωρίς να αντιλαμβανόμαστε τη δουλεία που μας στέρησε κάθε ελευθερία, ενώ εμείς οι αφελείς νομίζουμε ότι μας απελευθέρωσε;

Οι εκπρόσωποι των ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων μη μπορώντας να ανταπεξέλθουν στα σεξουαλικά στερεότυπα της πορνογραφικής αισθητικής βιώνουν μια πρωτοφανή απόρριψη κι έναν νοσηρό κοινωνικό αποκλεισμό που τους καθιστά σχεδόν σεξουαλικά αναλφάβητους. Μια καινούργια σεξουαλική κουλτούρα, ένας καινοφανής ερωτικός πολιτισμός προϋποθέτει ελευθερία στην έκφραση, υπευθυνότητα, αίσθηση των ορίων, ισότητα, ισονομία, δικαιοσύνη, αλλά πάνω απ’ όλα αυτοπραγμάτωση και χειραφέτηση από κάθε σκοταδιστή και δυνάστη που προσπαθεί να μας υποδουλώσει ελέγχοντας ό,τι πιο δυνατό, ό,τι πιο σφοδρό κι ακαταμάχητο έχουμε: την ερωτική μας ενέργεια, ακριβώς εκείνη που τα απολυταρχικά και φασιστικά καθεστώτα ποινικοποιούν, περιθωριοποιούν και επιχειρούν να την ποδηγετήσουν με χημικό και ψυχιατρικό τρόπο. Δημιουργικότητα χωρίς ελεύθερη ερωτική έκφραση δεν νοείται, και παραγωγικότητα χωρίς δημιουργικότητα σημαίνει στείρα ανάπτυξη που αποσκοπεί αποκλειστικά στο στυγνό  οικονομικό κέρδος κι όχι στην ευτυχία του ανθρώπου. Οι σύγχρονες φεμινίστριες κι όλοι όσοι μάχονται για την Ελευθερία, την Ισότητα και την Αδελφοσύνη των ανθρώπων θα πρέπει να αντιπαλέψουν τα απόνερα τόσο της εκπόρνευσης των πάντων όσο και της πορνογραφικοποίησης της επιθυμίας που δημιουργούν –συν τοις άλλοις– έναν μεταφεμινιστικά προσδιορισμένο σεξιστικό μισογυνισμό αλλά και μισανδρισμό, που προκαλείται από την προτυποιημένη πραγμάτωση μιας έξαλλης «φουσκωμένης» κι εξωπραγματικής εικονικής και γραφικής αρρενωπότητας. Θα πρέπει κάποτε να εξετάσουμε σοβαρά τις παρενέργειες και τις παράπλευρες απώλειες από την μονολογικού χαρακτήρα πορνογραφικά προσανατολισμένη αλλοτρίωση της σεξουαλικότητας. Κι αυτό το βιβλίο θέτει πραγματικά τα ζητήματα με άκρα αντικειμενικότητα κι αξιοθαύμαστη επιστημονική μεθοδικότητα.

Θα κλείσουμε παραθέτοντας τα ίδια τα λόγια του επαρκέστατου ερευνητή κι ενδελεχούς μελετητή Ευάγγελου Λιότζη: «Έτσι, στον βαθμό που η πορνογραφία δεν λογίζεται μόνο ως μια τεχνική φυγής από την πραγματικότητα που, με αποκλειστικά εργαλειακό τρόπο, λειτουργεί ως μορφή ψυχαγώγησης και κατανάλωσης του ελεύθερου χρόνου, είναι εκ των πραγμάτων αναμενόμενο η επιστημονική έρευνα να στρέφεται στη μελέτη της συμβολής της στη διαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας της μαζικής κατανάλωσής της και του κατακλυσμού σεξουαλικών και πορνογραφικών εικόνων στη δημόσια σφαίρα» (σελ. 293).

Μακριά από το να ελέγξουμε οποιαδήποτε κοινωνική εκδήλωση που εμπεριέχει ψήγματα πολιτισμού, οφείλουμε να ερευνήσουμε την κοινωνιολογική επίδραση αυτού του φαινόμενου με καθαρή ματιά και τότε «Η Αλήθεια θα μας απελευθερώσει» και μαζί μ’ εμάς τη Γη, που πάσχει κάτω από το βάρος της απληστίας, της αλαζονείας και του υπερ-καταναλωτισμού μας, ακόμα και στο χώρο της εκπλήρωσης κι ελεύθερης έκφρασης της ερωτικής επιθυμίας, η οποία δεν είναι πάντα συνώνυμη με το σεξ. Θύματα της εκπόρνευσης των πάντων είμαστε όλοι, άνδρες και γυναίκες, παιδιά και υπερήλικες… Στην Αρχαιότητα είχαμε δημόσιες αναπαραστάσεις του πέους σε μέσο μέγεθος και σε χαλαρή κατάσταση» (σελ. 285) κάτι που δεν δημιουργούσε αγχωτικές καταστάσεις και νευρωτικές συμπεριφορές. Ας το συγκρίνουμε κι ας το αντιπαραβάλλουμε με τα σημερινά πρότυπα ανδρισμού “king size” κι ας αντιληφθούμε πόσο οπισθοδρομικοί και καθυστερημένοι φαινόμαστε…

Σε αυτό το βιβλίο δεν θα βρείτε απαντήσεις. Τίθενται όμως όλα τα σχετικά ερωτήματα με σαφή, διαυγή και τίμιο τρόπο. Τι περισσότερο θα μπορούσε να περιμένει κανείς από έναν σύγχρονο επιστήμονα κι αναγεννησιακό άνθρωπο; Επιτέλους, ας βγάλουμε τις παρωπίδες του βιομηχανικού εξειδικευμένου σκλάβου και τις μετατεχνολογικές μας ψευδαισθήσεις, ας απαλλαγούμε από τις μετανεωτερικές μας ουτοπίες και τότε ίσως… το μέλλον θα είναι φωτεινότερο του παρόντος κι ανώτερο του αναγεννησιακού παρελθόντος μας, από την όχι και τόσο μακρινή εποχή του Διαφωτισμού. Ίσως ένας σύγχρονος Διαφωτισμός να ανακαλύψει πάλι το «λόγο» τον ενσώματο και να δώσει στο γυμνό κορμί τον χαμένο ερωτισμό του.

Ο Κωνσταντίνος Μπούρας είναι ποιητής, θεατρολόγος και κριτικός, www.konstantinosbouras.gr