Ο Σικελιανός κατά του φασισμού

ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΛΑΔΟΓΙΑΝΝΗ

                         Το φοβερό ερπετό, θα τ’ αναγκάσει [ο Απόλλων]

   Να δαγκωθεί με τα ίδια του τα δόντια

   Και να χαθεί απ’ το ίδιο του φαρμάκι!

Είναι η προφητεία της φρικτής τιμωρίας και του αναπόφευκτου τέλους που εγγυώνται οι χθόνιες δυνάμεις μέσω του χρησμικού λόγου της Σίβυλλας (Σίβυλλα, στχ. 1251-1253).

Ο Άγγελος Σικελιανός, συχνά, αναζητούσε στον αρχαίο μύθο απαντήσεις του δικού του ιστορικού παρόντος. Η αγωνία των λαών από την επέκταση του φασισμού και κυρίως η υποδούλωση της Ελλάδας από τον γερμανικό ναζισμό, τον κάνει να επιδιώκει με μεγαλύτερη ένταση την επικοινωνία με τον αρχαίο μύθο. Στην τραγωδία Σίβυλλα  (δημοσίευση και έκδοση 1944, γραφή 1940), ο μύθος είναι ένας τρόπος γνώσης ή αυτογνωσίας του σύγχρονου ιστορικού ανθρώπου. Η Σίβυλλα προφητεύει την νίκη μόνο όταν πλήρως αφυπνισθεί ο λαός, δηλαδή όταν αυτός αποκτήσει την μνήμη του ρόλου που είχε στον μύθο: το ρόλο του πρωτοπόρου.

Η Σίβυλλα καλύπτει θεμελιακά ζητούμενα της σικελιανικής κοσμοθεωρίας: μύθο, ιστορία, απελευθέρωση του ανθρώπου, πολιτική ελευθερία, οικουμενικότητα. Αυτά τα βρίσκουμε στον τρόπο που εκτυλίσσεται η «ιστορία» στο έργο. Παρακολουθούμε μια πορεία αποκατάστασης της διασαλευθείσας σχέσης του ανθρώπου (φασισμός) με τον μύθο. Αναδεικνύεται μια σχέση «ανάβασης» προς τον αρχαίο μύθο, προς την κατάσταση της βαθιάς ενότητας του σύμπαντος (οικουμενικότητα).

Η μυθική επένδυση της σύγχρονης πολιτικής αγωνίας χρησιμοποιεί την παράδοση του Μαντείου των Δελφών και, ιδιαίτερα, μια κρίσιμη στιγμή της παρακμιακής του πορείας: την επίσκεψη του αυτοκράτορα Νέρωνα, το 66 μ. Χ. Να σημειωθεί ότι η επιλογή των Δελφών γίνεται γιατί στο μαντείο τους συνυπάρχουν οι δύο κοσμογονικές θεότητες, ο Διόνυσος και ο Απόλλων. Αρα και η Σίβυλλα είναι ιέρεια και των δύο θεοτήτων, όπως και μορφοποίηση της ενότητας ιστορίας και μύθου, ενότητας κληρονομημένης από την παράδοση. Αντίθετα, στο πεδίο της ιστορίας βρίσκεται η επιλογή ενός περιστατικού από την ρωμαϊκή ιστορία –της επίσκεψης του Νέρωνα- που συνδέεται με φαινόμενα βίας. Ο Νέρων συνιστά την «ύβριν» και εμφανίζεται σε έναν ρόλο «τερατωδώς διεστραμμένου χαρακτήρα», κατά τον Schopenhauer, όπου παρομοιάζεται με φίδι και ως τέτοιος έχει το μέλλον του Πύθωνα, της πρώτης δρακοντοκτονίας με ήρωα τον θεό Απόλλωνα. Γι’ αυτό και ο χρησμός προφητεύει την έγερση και νίκη του νέου δρακοντοκτόνου ήρωα, του λαού, που σκοτώνει το «φοβερό ερπετό», τον Νέρωνα-φασισμό.  

Ο Σικελιανός σκέφτεται την αναβίωση του αρχαίου τραγικού πνεύματος μέσω της μυθοποίησης της ιστορίας, δηλαδή της επικοινωνίας των δύο ανθρωπολογικών περιοχών, του μύθου και της ιστορίας. Οι απόψεις του συναντούν ανάλογες αντιλήψεις που πυροδότησαν τα πνεύματα στην Ευρώπη, προς το τέλος του 19^ου αιώνα. Πρώτος ανάμεσα σε άλλους, ο Nietzsche που πίστευε στο «τελειωτικό τέρμα των δυο ενστίκτων, του απολλώνιου και του διονυσιακού» και προέτρεπε τους ομοεθνείς του «τολμήσετε τώρα να είσθε τραγικοί άνθρωποι» κι ακόμη «πρέπει να συνοδεύσετε την διονυσιακή πομπή από τις Ινδίες ώς την Ελλάδα». Η λυτρωτική επιστροφή του Διονύσου –όχι μόνο στον  Nietzsche- εμπνέει διορθωτικές και λυτρωτικές προσδοκίες και στο πεδίο της ιστορίας. Αυτό δεν είναι μια απλή αισθητική κατηγορία αλλά διαμορφώνει μια στάση ζωής. Η αντιστασιακή διανόηση στην χώρα μας ανέδειξε αυτή την διάσταση στην Σίβυλλα.   

Στο έργο η επιστροφή του Διονύσου σημαίνει την μορφοποίηση μιας «περιπέτειας», κατά τον αριστοτελικό κανόνα, δηλαδή την περιπέτεια από την άγνοια (ιστορία: όταν οι άνθρωποι ακολουθούν τον Νέρωνα-φασισμό) στην ανα-γνώριση (μύθος: η Σίβυλλα ως οδηγός). Δεν είναι χωρίς σημασία ότι η δομή του κειμένου της Σίβυλλας –πέρα από την εκφραστική των υψηλών τόνων, την επισημότητα του λόγου, την μνήμη των χαρακτήρων και των παθών τους του Αισχύλου- πλησιάζει την δομή ενός πολυφωνικού κειμένου, έντονα διαλογικού και, τελικά, χορικού. Θα λέγαμε μάλιστα ότι φαίνεται να ακολουθεί την οργάνωση μιας ρυθμικής σύνθεσης, που ξεκινάει με μακρόπνοα αφηγηματικά μέρη, συνεχίζεται με λυρικούς ύμνους στην μορφή ορατορίων με συνοδεία οργάνων, με διαλόγους που σταδιακά γίνονται ταχύτεροι και σε ορισμένες στιγμές παίρνουν την μορφή της στιχομυθίας και κατευθύνεται προς το τελος ανεβάζοντας συνεχώς τους ρυθμούς και την λυρική έξαρση ώς τον τελικό θριαμβικό ύμνο, με την συνοδεία όλων των οργάνων σε μια συμφωνία κρουστών και ξύλινων πνευστών. Το ρυθμικό σχήμα μας δημιουργεί την εντύπωση ενός μουσικού έργου, που αναδεικνύεται περισσότερο κατά την σκηνική παράσταση, με την συμβολή του ακουστικού και θεαματικού στοιχείου. Εξάλλου το ίδιο το θέμα του έργου εμπεριέχει την σχέση με την μουσική, αφού συνθέτει τις πιο παλιές μυθικές παραδόσεις της μουσικής: την παράδοση του απολλώνιου και του διονυσιακού μύθου, δηλαδή την παράδοση που κατεξοχήν συμβολίζει την τέχνη της μουσικής. Πιο κοντά σε αυτή την σχέση, φέρνουν οι ύμνοι της Σίβυλλας, που εκτελούνται από τους Λειτουργικούς Χορούς, και από τον παιάνα. Ας θυμηθούμε, εδώ, ότι πολλά μουσικά έργα, την ίδια περίπου εποχή, εμπνέονται από τον αρχαίο μύθο, όπως το Oedipus Rex (σε κείμενο του A. Cammus) Apollon-Musagét  του Stravinsky. Ο ήχος στις λέξεις του Σικελιανού είναι μέρος του νοήματός τους και πάνω σε αυτή την σχέση θεμελιώνεται η δομή των εικόνων και των παρομοιώσεων. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι «σκοτεινοί» ήχοι των χρησμικών στίχων της Σίβυλλας ή οι υγροί ήχοι για να αποδοθεί το σύρσιμο του φιδιού-Νέρωνα (φασισμού).    

Η Σίβυλλα καταγράφει την αγωνία του ιστορικού ανθρώπου να βρει την ισορροπία του πολιτισμού του, να βρει το μέτρο της συμφιλίωσης όλων των όντων. Καταγράφει, ίσως, και μια πρόταση: της δημιουργίας νέων μύθων, οι οποίοι αφομοιώνουν την εκάστοτε νέα εμπειρία και ως προς αυτό το τελευταίο μπορεί να αναγνωσθεί ως ένας τρόπος βαθιάς συναίσθησης του κόσμου, της κοσμολογικής του προέλευσης και της ποιητικής-προφητικής του χάρης. 

Η Γεωργία Λαδογιάννη διδάσκει Νεοελληνική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Κορνήλιος Γραμμένος, Άσπρος σκύλος, 2017, ξύλο, χρώμα, 58 x 55 x 39 εκ.