Το δικαίωμα στη γλώσσα

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΠΟΥΡΑ

NATALY KELLY & JOST ZETZSCHE, Για να μην είμαστε χαμένοι στη μετάφραση. Πώς η γλώσσα διαμορφώνει τη ζωή μας και μεταμορφώνει τον κόσμο, μετάφραση - προσαρμογή: Ελένη Τζιάφα, εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα 2017, σελ. 256

Σε αυτό το φιλικό για τον αναγνώστη ειδικό βιβλίο μία διερμηνέας κι ένας μεταφραστής επιχειρούν να φιλοτεχνήσουν μία συναρπαστική αφήγηση για το υποτιμημένο επάγγελμά τους αναδεικνύοντας τα αγαθά μιας διαδικασίας που μπορεί να εκληφθεί και ως λειτούργημα αφού προαγάγει την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων στα πλαίσια μιας παγκοσμιοποιημένης Κοινωνίας της Πληροφορίας, που απειλεί να καταπιεί και να εξαφανίσει πολλά από τα έξι χιλιάδες ιδιώματα που μιλιούνται ακόμα πάνω στον πλανήτη Γη.

Συγκινητικό το παράδειγμα της Τζέσι Λιτλ Ντο Μπερντ (Jessie Little Doe Baird) η οποία κατάφερε να αναβιώσει τη «νεκρή» μέχρι σήμερα γλώσσα γουαμπανόακ (Wampanoag) των ιθαγενών Αμερικάνων που ζούσαν στο Πλίμουθ όταν έφτασαν εκεί οι χριστιανοί προσκυνητές. Ευτυχώς υπήρχαν γραπτά μνημεία και μεταφράσματα στην αγγλική γλώσσα που βοήθησαν την ανήσυχη ερευνήτρια να ανασυστήσει ένα χαμένο ιδίωμα, Κι όπως παρατηρεί η Ανν Μέικπις (Anne Makepeace) στο ντοκιμαντέρ “We Still Live Here” («Ακόμα ζούμε εδώ») είναι ιδιαίτερα ειρωνικό πως για ένα τέτοιο ανάστροφο επίτευγμα σε πείσμα του Χρόνου χρησίμευσε η μετάφραση στα γουαμπανόακ της Βίβλου που εκπονήθηκε εν σωτηρίω έτει 1663  σκοπεύοντας «να προσηλυτίσει τους Ινδιάνους της Νέας Αγγλίας στον χριστιανισμό και να τους εξαναγκάσει να εγκαταλείψουν τις παραδόσεις τους, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας τους» (σελ. 46).

Φαίνεται όμως πια πως θεωρείται σήμερα αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα να διασώζει κανείς την κοσμοαντίληψη των προγόνων του έτσι όπως διατυπώθηκε σε έναν συγκεκριμένο γλωσσικό κώδικα, που όσο εύπλαστος κι αν είναι, όσο ανοικτός σε επιρροές, μεταβολές κι αφομοιώσεις παντός είδους συμβάλλει τα μάλα στη σφαιρική αντιμετώπιση του κόσμου από μία άλλη κάθε φορά οπτική γωνία και χωρίς αυτό το πολύχρωμο ψηφιδωτό καμία απόπειρα παγκοσμιοποίησης δεν μπορεί να κρατήσει αποστάσεις από τον απολυταρχισμό και το φασισμό.

Γλαφυρό είναι το απόσπασμα που αναφέρεται κι επεξηγεί τη μετάφραση της λέξης «ίντερνετ» στα ινούκτικουτ, στη γλώσσα που μιλιέται από τους Ινουίτ (παλιότερα τους λέγανε Εσκιμώους στο Βόρειο Καναδά): «η Εύα Άριακ (Eva Ariak), η πρώην Επίτροπος Γλωσσών του Νουβάνουτ (και αργότερα κυβερνήτρια του Νουβάνουτ) επέλεξε τη λέξη “ikiaqqivik” ως απόδοση στα ινούκτιτουτ της λέξης “ίντερνετ”. Είναι ένας παραδοσιακός όρος που σημαίνει “ταξιδεύοντας δια μέσου στρώσεων” και αναφέρεται σε αυτό που κάνεις ένας σαμάνος [!] όταν διασχίζει τον χώρο και τον χρόνο για να βρει συγγενείς που είτε είναι εν ζωή είτε έχουν αποβιώσει, “κάτι που μοιάζει με τον τρόπο που χρησιμοποιείται σήμερα το διαδίκτυο”, προσθέτει η Τζούλια. Δεν θα μπορούσαμε να σκεφτούμε καλύτερο παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο η ποικιλία των γλωσσών και η μετάφραση εμπλουτίζουν τη συλλογική μας οπτική του κόσμου» (σελ. 49).

Υποδειγματική από την Ελένη Τζιάφα η απόδοση στη σύγχρονη καθομιλούμενη ελληνική γλώσσα αυτής της συναρπαστικής αφήγησης που συμπεριλαμβάνει ακόμα και τις «γαελικές» (ιρλανδικές) επιρροές του Σαίξπηρ, όχι μόνο στην ονοματοθεσία κάποιων ηρώων του, αλλά και σε ολόκληρα τραγούδια ή αποσπάσματα διαλόγων από αυτή τη γλώσσα που μιλιέται αδιαλείπτως από τον 3^ο ή 4^ο αιώνα μ.Χ.

Ιδιαίτερα συγκινητικό αυτό το πόνημα, μας αφορά πλήρως, αφού η «ανάδελφη» ελληνική γλώσσα κινδυνεύει να μετατραπεί σε μια αγγλοσαξωνικού τύπου εσπεράντο και τα «γκρήκλιχ» απειλούν να της δώσουν τη χαριστική βολή. Εκνευρίζομαι ιδιαίτερα στα τηλεοπτικά παιχνίδια να ακούω τόσες ξένες λέξεις με προφορές που δεν θυμίζουν καθόλου τη χαρακτηριστική νεοελληνική προσωδία. Κόψαμε τα νι, καταργήσαμε τους τόνους, γράφεται μετά-ποίηση σε μια γλώσσα που δεν έχει μήτε μύτη μήτε …κάλο, όπως θα έλεγαν οι Γάλλοι φίλοι μας που υπεραμύνονται του δικού τους εκφραστικού οργάνου με νύχια και με δόντια. Επιτέλους, αν θέλουν οι σύγχρονοι φιλόδοξοι «πονητές» ας γράψουν στις γλώσσες των πανεπιστημίων που εδιδάχθηκαν τη Θεωρία της Λογοτεχνίας κι ας πάψουν να ταλαιπωρούν με την απαιδευσία και την αμουσία τους μια γλώσσα πανάρχαια, εύπλαστη, προσαρμοστική, πλούσια, που μπορεί να αποδώσει όπως κι άλλοι πολυδουλεμένοι κώδικες πάμπολλες νοηματικές και συναισθηματικές αποχρώσεις…

«Για να μην είμαστε χαμένοι στη μετάφραση» και χάσουμε και το παιχνίδι της παγκόσμιας πρόσκλησης (μαζί με τ’ αυγά και τα πασχάλια), ας διαβάσουμε με προσοχή αυτό το απολαυστικό πόνημα προκειμένου να εκτιμήσουμε την μόνη αναφαίρετη περιουσία που κατέχουμε: την ευλογία να καταλαβαίνουμε τον Όμηρο, τον Ευριπίδη, τη Σαπφώ, τον Παπαδιαμάντη… στο πρωτότυπο. Άλλοι πληθυσμοί, θα σκότωναν ενδεχομένως για ένα χιλιοστό αυτού του προνομίου!

Ο Κωνσταντίνος Μπούρας είναι ποιητής, θεατρολόγος και κριτικός

www.konstantinosbouras.gr

Βασίλης Γεροδήμος, Χωρίς τίτλο, μικτή τεχνική