Γλαύκες, μπούφοι, αλέκτορες…

Πάνος Χαραλάμπους, Flatus Vocis, 2017, ηχητικό χάπενινγκ , Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, document 14, φωτ.: Στάθης Μαμαλάκης

ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ

  

Ευχαριστώ την πλάση που υπάρχουν οι κουκουβάγιες, κι ας νομίζουν οι άνθρωποι πως το μόνο που βγάζουν είναι ηλίθιες και μανιακές κραυγές. Πρόκειται για έναν ήχο θαυμαστά ταιριαστό με τους βάλτους και τα μισοσκότεινα δάση που ποτέ δεν τα φωτίζει καλά η μέρα: μια αχανής και ανεκμετάλλευτη Φύση που ο άνθρωπος δεν έχει αναγνωρίσει. Εκφράζουν το απόλυτο λυκόφως και τις ανικανοποίητες σκέψεις που έχουμε όλοι μέσα μας.

Henry David Thoreau, Walden ή Η ζωή στο δάσος (1854),

μτφρ. Βασίλης Αθανασιάδης, εκδ. Κέδρος, 2007

...Και τι πταίει η γλαυξ, η θρηνούσα επί ερειπίων; Πταίουν οι πλάσαντες τα ερείπια.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Οιωνός»,

εφημ. Ακρόπολις, 1^η Ιανουαρίου 1896

Η κουκουβάγια, το πουλί της γνώσης και της σοφίας, πετάει το σούρουπο.

Χέγκελ

Ι

6 Ιουλίου, σούρουπο. Ξαπλωμένοι στο χορτολίβαδο, που εκτείνεται χίλια μέτρα νοτιο-ανατολικά απ’ την Orangerie. Όλη η ομάδα (Π.Χ., Π.Π., Α.Κ., Β.Χ, Κ.Τ., Κ.Ν., Μ.Μ., Μ.Κ.) ακούμε εκστατικά τον γκιώνη της Έσσης απ’ τον παρακείμενο δρυμό: Oού, Oού, Oού… Εντός ολίγου σηκωνόμαστε γεμάτοι μυρμήγκια. Στιγμές πολύ ωραίες και άκρως ιλαρές. Είμαστε εκεί επίσημοι προσκεκλημένοι της d14, για την παρουσίαση των sound essays, με τίτλο Voice-O-Graph. Φτάσαμε με τρένο απ’ την Φρανκφούρτη το απόγευμα. Όπου στο όνομα του πνεύματος η τέχνη εκπνευματώνεται πλήρως. Εκεί ασεβεί κατά του ίδιου του πνεύματός της, κατά της μνήμης αυτού που δεν εξαντλήθηκε μέσα στη λογικότητα-λογοθετικότητα, παρότι υποτάχθηκε σ’ αυτή προς στιγμήν (Τ. Adorno). Ο κόσμος αποκαλύπτεται όχι ως ένα ιεραρχικά οργανωμένο σύμπαν, αλλά ως ένα μυρμήγκιασμα ουσιών που αντιστέκεται σε κάθε ταξινόμηση, όπως συμβαίνει στη σαμανική σκέψη. Δεν υπάρχει κενό, αλαλία, αλλά ταυτοχρονία, πολλαπλότητα των φωνών που πολλαπλασιάζονται διαρκώς.

Ο Λόγος της τέχνης δεν είναι λόγος αντιστοιχίας με την περιρρέουσα πολιτική-κοινωνική κατάσταση· είναι λόγος διαθλαστικός, υπόρρητος, υπαινικτικός, τροφοδοτείται από χιμαιρικές εμπειρίες, μυθικές διογκώσεις, από αρχαϊκά στρώματα και παθολογικές εστιάσεις, προϋποθέσεις για τη διάρρηξη της μηχανικής του κόσμου και παρά τον ουτοπικό της χαρακτήρα έχει το καθήκον του μετασχηματισμού του Πραγματικού.

Στις σύγχρονες στρατηγικές κατανομής χώρων και χρόνων, στη σύγχρονη τοπολογία του πολιτικού, δεν εννοείται το «εκτός», το «υπέρ», ως μια Αρχιμήδειος ιμπρεσιονιστική θέση για τον παρατηρητή φιλόσοφο, ένα ειδικό περιβάλλον για τον εικονοθέτη καλλιτέχνη, μια κρυψώνα για τον κοινωνικό επαναστάτη (guerrilla). Κάθε υποκείμενο, κάθε πολίτης, ενοικεί στις περιστάσεις του παρόντος, πασχίζει να τις μετασχηματίσει επ’ ωφελεία του βίου του, χωρίς στιγμή παραίτησης απ’ το αιώνιο αίτημα «ευτυχίας επί της γης». Ως ένοικος της κουλτούρας, ταυτόχρονα και παραγωγός της, ο ιστορικός άνθρωπος διάγει ευνοϊκότερα τον κόσμο! Ακόμη και σε περιόδους σαν αυτή που διανύουμε, της ακηδίας και της φαινομενικής στασιμότητας, υπάρχει η δυνατότητα δράσεων, ενεργειών, γεγονότων που έχουν μελλοντικούς δείκτες και λειτουργούν ως προϊστορία του μέλλοντος, ως αποικισμός του Μέλλοντος.

Θα ήταν μέγιστο ιστορικό λάθος, θα ήταν εγκληματική ανετοιμότητα, το να οργανωθεί στην Αθήνα η d14 και η ΑΣΚΤ Αθηνών, επί παραδείγματι, να «απουσιάζει». Όπως θα ήταν μέγιστη αδιαφορία της δημοκρατικής Πολιτείας, των υπουργείων Πολιτισμού και Παιδείας, των θεσμών και της κοινότητας, να αφήσουν να πάει χαμένη η ευκαιρία!

Ναι, περί ευκαιρίας πρόκειται. Μια σπάνια συναστρία ανθρώπων, αισθημάτων, παραγόντων, ιδεών, γεγονότων, ένα κίνημα, ένα συμβάν. Η έκθεση d14 είναι το μεγαλύτερο καλλιτεχνικό (και όχι μόνο) συμβάν από ιδρύσεως του νεοελληνικού κράτους. Δεν είναι η ώρα για λογιστικές επωφέλειες και βιαστικές αποτιμήσεις. Η μέθη επέρχεται μετά τη βρώση και την πόση, η επίγευση μετά τη γεύση.

ΙΙ

7 Ιουλίου. Στα σκαλοπάτια της εισόδου του Fridericianum. Μέσα σε όλη την έκταση του κτιρίου των 5.000 τμ., η έκθεση ελληνικής τέχνης από τη συλλογή του ΕΜΣΤ, με τον τίτλο «Αντίδωρον», μια ελληνική fuga. Με την άκρη του ματιού παρατηρώ την ατελείωτη ουρά των επισκεπτών. Πίσω και ψηλά στη ζωοφόρο της νεοκλασικής προσόψεως το εκπληκτικό επίγραμμα-μάθημα της Banu Cennetoğlu BEING SAFE IS SCARY (το να είσαι ασφαλής-σίγουρος είναι τρομακτικό), διαταράσσει την χλοερή λειβαδίσια μακαριότητα, ημών και υμών, όπως με περιφρόνηση σημειώνει ο Νίτσε. Ισότητα και δικαιώματα, συμπόνια για κάθε πάσχοντα μέχρι το πάσχειν να εξαλειφθεί ολοσχερώς. Aν είναι δυνατόν!

Η πολιτική στροφή της τέχνης δεν σημαίνει υποκατάσταση πολιτικής ένταξης. Είναι μια διαπίστωση μελαγχολική, μια διαπίστωση αδυνατότητας μιας τελικής συμφιλίωσης του πολιτικού με το αισθητικό! Απ’ την άλλη, υπάρχει εν τέλει μια μετάβαση απ’ την καθαρή αισθητική αρνητικότητα σε μια «κριτική αισθητική»!

Σπεύδω να διαχωρίσω ένα ζήτημα: είναι άλλο πράγμα η πολιτική αντιπροσώπευση των κοινωνικών ομάδων και άλλο η συμβολική απεικόνιση ενός λαού και των ομάδων του, όπως διαπιστώνεται και καταγράφεται στις μορφές λαϊκού πολιτισμού. Το χαρακτηριστικό του νεοελληνικού πολιτισμού της σύγχρονης κουλτούρας είναι η διαμάχη των σύγχρονων υποκειμένων για παρουσία-αντιπροσώπευση-παράσταση έναντι της θεσμικής ανάγκης για αναπαράσταση και τον μηρυκασμό του «πάντοτε ίδιου», που παίρνει ενίοτε τις μορφές του υψηλού, του ωραίου, του κλασικού, του αιώνιου, έτσι ώστε να εμποδίζεται η πρωταρχικότητα του βιώματος ως χώρος και χρόνος. Δεν είναι τυχαίες οι ηγεμονίες της αρχαιολογίας και της αρχαιολογίας ως ιδεολογίας, όπως, επίσης, η δεσπόζουσα θέση του θεάτρου ως κάτι που συμβαίνει επί σκηνής και εντεύθεν της κοινωνίας!

Είναι λοιπόν φανερό ότι είναι αναπόφευκτη η εμπλοκή κάθε υποκειμένου, κάθε καλλιτεχνικής ταυτότητας στο «ηγεμονικό ρομάντζο» και της αδυναμίας-αδυνατότητας να συσταθεί αυτόνομα-αυτοποιητικά έξω απ’ αυτό, σε κάποιο υπέρ-σημείο, σε κάποιο μονοθέσιο χώρο. 

Η d14 επιχειρεί να παρέμβει στον κοινωνικό ιστό, στο συλλογικό, δημιουργώντας επαφές, συσσωρεύσεις, συλλογές, αρχεία. Η πόλη, τα κτίρια, η εκπαίδευση, οι θεσμοί, οι σελίδες του περιοδικού της αποτελούν συγκείμενα. Δεν αποτελούν μόνο τον φυσικό-αρχιτεκτονικό χώρο όπου λαμβάνει χώρα ο διάλογος ή η διαμάχη, αλλά δημιουργείται το γλωσσικά κατασκευασμένο ρηματικό πεδίο. 

Σε περιόδους αναπροσανατολισμού της τέχνης και επαναδιαπραγμάτευσης των εννοιών της ταυτότητας, αλλά και της μεταμοντέρνας λαχτάρας για διάλυση, η διαφορά δυναμιτίζει τις ναρκωμένες δυνατότητες συμμετοχής-εκπροσώπησης σ’ έναν διεθνιστικό δημοκρατικό διάλογο της εγχώριας νεοελληνικής σκηνής που τη χαρακτηρίζει η μεθοριακότητα. Πρόκειται για μία ελάσσονα σκηνή με μέγιστο ιστορικό-συμβολικό βάθος. Πρόταγμά της δεν είναι η διάσωση (έννοια οικονομικώς φορτισμένη), δεν είναι η φοβική, υπεροπτική οριοθέτηση, αλλά η διακινδύνευση, το ρίσκο, «Εκείνο» που θα αναδειχθεί στην επαφή με τον Άλλο. Στην κοινή ζωή. Στην κοινή έκφραση!

III

8 Ιουλίου. Επίσκεψη στο "μουσείο ταφικής κουλτούρας" στο Κάσελ. Μια Warburg νεκροφόρα και μια επιγραφή στα ελληνικά "ΩΣ ΑΝΘΟΣ ΜΑΡΑΙΝΕΤΑΙ ΚΑΙ ΩΣ ΟΝΑΡ ΠΑΡΕΡΧΕΤΑΙ ΚΑΙ ΔΙΑΛΥΕΤΑΙ ΠΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ". Στον ίδιο χώρο, ζωγραφική και σχέδια του Γιάννη Τσαρούχη. Στον ουρανό του Κάσελ, η εκπομπή ποσοτήτων καπνού του Daniel Knorr. Ένα εμβληματικό έργο ρευστότητας, ροηκότητας· η ιστορία διαλύεται σαν παιχνίδισμα καπνού, υψωμένο χωρίς να παραπέμπει σε κάποιο νόημα. Υψώνεται, υψώνεται... Διαλύεται στον ουρανό, στο άπειρο. 

«Στη διεργασία του πένθους», που λειτουργεί απελευθερωτικά επειδή μετατρέπει την αρχική οδύνη σε ήρεμη επίγνωση, ό,τι μπορούμε να αποσπάσουμε από τα πράγματα είναι ένα δέος, δομημένο σαν ένα θεατρικό βίωμα. Το ασυνείδητο γίνεται σταδιακά τόπος μυστηρίου. Ο καλλιτέχνης, ο ποιητής, ο πολίτης είναι το υποκείμενο που θα εμφυσήσει πνεύμα ζωής στα παλαιά αδρανή υλικά, μια αναγέννηση, μια παλιγγενεσία, μια ευδαιμονία, μια Ανάσταση!

Γνωρίζοντας την ιστορία και τα πεπραγμένα της documenta (1955-2017) και παρακολουθώντας τα προτάγματα της d14 δια ζώσης, αντιλαμβάνομαι μια «επιθυμία για διαύγαση», εκεί όπου οι αισθητικοί ηγεμόνες, οι κομφορμιστές της αποσιώπησης, ρίχνουν ομίχλη αορατότητας στις ελάσσονες τοπικές κουλτούρες, στις «ασήμαντες βιογραφίες» του πτωχού, του εξόριστου, του ξένου, του θύματος, του ηττημένου, του διαφορετικού εν γένει. H d14 εξερευνά επίσης κατάλοιπα- αρχεία αισθημάτων, χειρονομιών, μικρολογιών, και κυρίως το Σώμα: αυτό το μυστηριώδες νησί που πλέει μέσα στα δηλητηριώδη υγρά του», το Πάσχον Σώμα! 

Μια άλλη διαπίστωση, είναι η πίστη των διοργανωτών και, κυρίως, του καλλιτεχνικού διευθυντή Adam Szymczyk ότι η καλλιτεχνική πρακτική είναι εύφορο πεδίο για κοινωνικούς πειραματισμούς· ότι είναι «χώροι και χρόνοι», που δεν έχουν αφομοιωθεί πλήρως απ’ τις μεταπολιτικές και μετα-παραγωγικές διαδικασίες. Υπάρχει ακόμα περιθώριο για «χειροπιαστές ουτοπίες», έσχατοι τρόποι οργάνωσης του πεσιμισμού και της μελαγχολίας μας, αγωνιστικό πεδίο ταυτοχρόνως για ισονομία, χειραφέτηση. 

Η «πολικότητα» ως βάση της οντολογίας του πολιτικού και η κινηματικότητα ως διαρκείς μεταβάσεις-διευθετήσεις εξασφαλίζονται απ’ την επιλογή των δύο πόλεων (Αθήνα-Κάσελ, ένας άξονας διασύνδεσης) ως συνδιοργανωτών, καθώς και ένας μερισμός γνώσεων και εμπειριών. Είναι σημαντικό επίσης, το γεγονός της ανάδειξης προνομιακών χώρων-χρόνων λόγω εντάσεων: Η σύγχρονη Αθήνα των χιλίων προβλημάτων, των χιλίων προσώπων, των χιλίων επιπέδων, αναδεικνύεται η πρωτεύουσα του Νότου.

IV

DIE RUINEN VON ATHEN – Πάρκο Ελευθερίας – Βουλή των σωμάτων

Τον Ιούλιο ας μου συγχωρέσει την βλασφήμια η Παλλάς Αθηνά η Αθήνα μοιάζει με τον πάτο ενός τηγανιού που ζεσταίνεται χωρίς λάδι… και τα μάρμαρα καίνε.

G. Deschamps, 1895

Αττική πανίς. Αλέκτορες στον Λυκαβηττό, γλαύκες στην Ακρόπολη και στου Φιλοππάπου, θόες του Υμηττού, αλώπεκες του Πάρνηθος.

14 Ιουλίου. Το θερμόμετρο στους 42 βαθμούς. Ύαινες στην Αττική δεν υπάρχουν. Υπάρχουν όμως πολλά τσακάλια που τρέφονται με πτώματα! Δεν δίνουν σημασία στα ζωντανά που ζουν τριγύρω. Μετά την κουκουβάγια έρχεται η σειρά του πετεινού. Υπάρχει ένα διάστημα, ένα ξέφωτο, όπου γλαυξ και αλέκτωρ συνυπάρχουν. Η d14 αποτελεί ένα ξέφωτο: κουκουβάου βάου βάου… κικιρίκι κιρικί να μας ξυπνάει κάθε πρωί.

Ας είσαι ευλογημένη πρασινομάτα θεά!

Ernest Renan, Προσευχή πάνω στην Ακρόπολη, 1899

 O Πάνος Χαραλάμπους είναι εικαστικός και Πρύτανης της ΑΣΚΤ

Πάνος Χαραλάμπους, στιγμιότυπο από το ηχητικό χάπενινγκ VOICE-O-GRAPH στο Friedericianum, Κάσελ, documenta 14, Ιούλιος 2017-07-25