28/5/17

Αχαρτογράφητες γαίες στην καρδιά της Αφρικής ή αναζητώντας τις πηγές του Νείλου

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΟΙΡΑ

Παντελής Χανδρής, Οι γκρεμοί των σκιών και οκτώ εκλειπτικές πανσέληνοι (λεπτομέρεια), 2016 – 2017, αποτυπώσεις της σκιασμένης πλευράς φύλλων με μαύρο μεταξόχαρτο και τυπώματα σχεδίων, διαστάσεις μεταβλητές 


ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ, Εκουατόρια, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2016, σελ. 394
    
Ξεφυλλίζω το νέο μυθιστόρημα του Μιχάλη Μοδινού, μετρώ τα μέρη του: τρία, τα κεφάλαια: οκτώ. Περιεργάζομαι τους χάρτες, κοιτάζω τα πορτραίτα των ιστορικών προσώπων, μελετώ τις γκραβούρες για να μπω στην ατμόσφαιρα της αφρικανικής ηπείρου με τις άγνωστες ανιμιστικές φυλές, τον αμείλικτο ήλιο, τα ημίγυμνα σώματα, τα παρθένα δάση, τις τροπικές καταιγίδες, την οργιώδη βλάστηση, τις απάτητες σαβάνες, τα επικίνδυνα έλη, τις αχανείς λίμνες στα υψίπεδα, τα άγρια θηρία και βεβαίως το άλυτο μυστήριο του ποταμού Θεού. Του Νείλου ποταμού της Παλαιάς Διαθήκης που η διαμάχη για την κύρια μητρική πηγή του συνεχίζεται ως τις μέρες μας.
Στα τέλη του 19ου αιώνα λευκοί άντρες, σκληροτράχηλοι, ανήσυχοι και φιλόδοξοι, τοποτηρητές των κεντροευρωπαϊκών συμφερόντων των μεγάλων δυνάμεων και της βρετανικής Αυτοκρατορίας κατά κύριο λόγο, αναζητούν τις πηγές του Νείλου και των παραποτάμων του στην καρδιά της Αφρικής. Παράλληλα ολοκληρώνεται η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ και ο τηλέγραφος μαζί με τον σιδηρόδρομο αίρουν την απομόνωση της Μαύρης Ηπείρου εγκαθιδρύοντας νέες γεωπολιτικές ισορροπίες. Διευκολύνουν την επικοινωνία στα ενδότερα, τη διενέργεια του εμπορίου, τον έλεγχο των πρώτων υλών, την εκμετάλλευση των εδαφών, τον «εκπολιτισμό και εκχριστιανισμό» με όρους βίαιης υποταγής των ιθαγενικών κοινοτήτων και βεβαίως ανοίγουν το δρόμο στον τεμαχισμό της ηπείρου και την πλήρη αποικιοποίησή της.

Ο συγγραφέας, με όλη την εμπειρία και την επιστημονική γνώση της παράλληλης ιδιότητας του ως γεωγράφου και περιβαλλοντολόγου, κινείται με άνεση και αφοπλιστική πειστικότητα στο μεταίχμιο ιστορίας και μυθοπλασίας, πραγματικότητας και φαντασίας. Υποβοηθά τον αναγνώστη να συνεργαστεί στην οπτικοποίηση του αφρικανικού τοπίου, υφαίνοντας έναν πυκνό ιστό από εύστοχες περιγραφές, εναργείς εικόνες και διεισδυτικές αναπαραστάσεις,. Αφηγητής της ιστορίας και διαχειριστής της συναρπαστικής πλοκής και του πολυειδούς πραγματολογικού υλικού, ένας συνονόματος του συγγραφέα ομογενής βαμβακέμπορος από την Αλεξάνδρεια ο οποίος εγκαθίσταται στην Ζανζιβάρη αναζητώντας την ελευθερία και την μακαριότητα στον πρωτογονισμό της Ανατολής. Απόγονος αγγλοαλεξανδρινής επιχειρηματικής οικογένειας αποδρά με πρόσχημα την διεύρυνση των εργασιών του από τον άκαμπτο ρασιοναλισμό της δυτικής φιλοσοφίας, την ανία και την ακαμψία των ευρωπαϊκών τρόπων, ανακαλύπτοντας στις αχαρτογράφητες γαίες της Αφρικής και στα υψίπεδα των μεγάλων λιμνών, μια λυτρωτική υπόσχεση.
Το πρώτο μέρος παρακολουθεί τις περιπέτειες του Μπέηκερ, ενός εξερευνητή και κυνηγού αγρίων θηραμάτων και της συζύγου του, μιας λευκής ξανθής καλλονής με σκοτεινό παρελθόν και πλούσιο ταμπεραμέντο, την οποία απήγαγε από βαλκανικό σκλαβοπάζαρο. Το ζεύγος ρίχνεται με αποφασιστικότητα στην περιπέτεια της ανακάλυψης των πηγών του Λευκού Νείλου. Ο Σάμουελ  και η Φλόρενς ταξιδεύουν με στυλ, πολυπληθή συνοδεία, άφθονες αποσκευές και πλούσιο εξοπλισμό. Απολαμβάνουν την άγρια φύση, τα ειδυλλιακά τοπία και υπομένουν την κοπιαστική διαδρομή με στωικότητα, ζέση και φλέγμα, χωρίς να πτοούνται από τις τροπικές αρρώστιες, τις κακουχίες και τις αντιξοότητες. Αποτυπώνουν το πολύπλοκο δίκτυο των παραποτάμων του Νείλου, στο οποίο οφείλεται ο πλούσιος υδάτινος όγκος του και η ευφορία των εδαφών, ενώ παράλληλα κάνουν επιστημονικές παρατηρήσεις για τη χλωρίδα, την πανίδα, την γεωμορφολογία των εδαφών και αμφιλεγόμενες ανθρωπολογικές μελέτες για τα έθιμα, τις πρακτικές και τις τελετουργίες των αυτοχθόνων φυλών.
Στη δεύτερη αποστολή τους εντέλλονται να πατάξουν τη μάστιγα του δουλεμπορίου. Την κυριότερη πηγή πλουτισμού και δύναμης για άπληστους τοπικούς άρχοντες, κυνικούς τυχοδιώκτες και στυγνούς αποικιοκράτες, που ερημώνει ολόκληρα χωριά από τον γηγενή πληθυσμό. Καθόσον στην Αφρική, παράλληλα με τις ενθουσιώδεις οργανωμένες ή αυτοσχέδιες εξερευνητικές αποστολές στο όνομα της επιστήμης, οργανώνονται υπό την υποκριτική ανοχή των αρχών, εξαιρετικά επικερδείς επιχειρήσεις πώλησης μαύρων δούλων. Οι Μπέηκερ θα οργανώσουν στην Εκουατόρια το οχυρό στρατηγείο τους πριν οι μετωπικές συγκρούσεις με τους ντόπιους φυλάρχους τους αναγκάσουν σε τακτική υποχώρηση και επιστροφή στην πατρίδα. Όταν αργότερα βρεθούν στην ασφάλεια της γενέθλιας γης, ο Μπέηκερ θα συγγράψει δημοφιλή λαϊκά αναγνώσματα με την απαιτούμενη δοσολογία εξωτισμού, ερωτισμού, δράσης και αμφιβόλου ακριβείας επιστημονικής πληροφόρησης, για να εξιστορήσει στο κοινό που διψά τις περιπέτειες και τις ανακαλύψεις του. 
Τη διοίκηση της Εκουατόρια αναλαμβάνουν διαδοχικά μυστηριώδεις, χαλκέντεροι άντρες, που μια εσωτερική παρόρμηση ή ο πόθος για αναγνώριση, δόξα και χρήμα τους ωθεί στην εγκατάλειψη του πολιτισμού και στο κυνήγι της περιπέτειας. Τα δεύτερο μέρος παρακολουθεί τη δημιουργία μιας ουτοπικής κοινωνίας στην Εκουατόρια της κεντρικής Αφρικής υπό την διοίκηση του έμπειρου και μεθοδικού βρετανού στρατηγού Γκόρντον. Στην πρωτεύουσα της, το Λάντο, συναθροίζεται ένα πλήθος ενθουσιωδών επιστημόνων: βιολόγοι, ανθρωπολόγοι, βοτανολόγοι, γεωλόγοι, γεωγράφοι, δημιουργώντας μια υβριδική κοινωνία που ευημερεί και διαβιώνει σε συνθήκες ειρήνης και συνεργασίας με τις αυτόχθονες κοινότητες. Μια ευρωπαϊκή παροικία με ιδιάζουσα ανεκτικότητα στις ετερόδοξες αντιλήψεις, πίστεις και πρακτικές, στην οποία η ζωή οργανώνεται με πειθαρχία γύρω από τον τοπικό πολιτισμό, τις εμπορικές δραστηριότητες και την πρωτογενή παραγωγή. Ο Έντουαρντ Σνίτσερ ή Εμίν Πασάς, άνθρωπος-κλειδί σ’ αυτό το εγχείρημα, εμπειρικός γιατρός, πολύγλωσσος, φυσιοδίφης, με πολλαπλές ταυτότητες και ηγετικά και διπλωματικά χαρίσματα, θα γίνει το 1878 ο επόμενος διοικητής της Εκουατόρια.
Ο αφηγητής, κλείνοντας οριστικά το παρελθόν του στην Ζανζιβάρη εγκαταλείποντας την γυναίκα του και εκποιώντας την περιουσία του για να χρηματοδοτήσει την αποστολή του, θα ταξιδέψει 1700 μίλια σε τρεις μήνες προς τα υψίπεδα των μεγάλων λιμνών και την Εκουατόρια, για να συναντήσει το πεπρωμένο του. Σε μια πορεία μύησης και αυτογνωσίας θα εντυπωσιασθεί από την ακατάλυτη γοητεία της αρχέγονη φύσης, τον αργόσυρτο κυκλικό χρόνο, τις θερμές ριπές του ανέμου, τις ασημένιες ανταύγειες στα ύδατα του ποταμού, τους απαλούς κυματισμούς του χορταριού στις αχανείς απάτητες σαβάνες. Εκεί θα αναλάβει διάφορες αρμοδιότητες στο πλευρό του φίλου του Εμίν, ο οποίος ήταν ήδη διοικητής της Εκουατόρια, συμμετέχοντας με ζέση στο κοινωνικό πείραμα που θέσπιζε τους δικούς του κανόνες και εφεύρισκε νέες οργανωτικές δομές.
Στα 1881 θα εμφανιστεί στο προσκήνιο ο Μαχντί, ως ο αναμενόμενος Μεσσίας, κηρύσσοντας την τζιχάντ μεταξύ των πτωχών και των κατατρεγμένων του Σουδάν και υποκινώντας το μίσος και την αποστροφή για την ελευθεριότητα της μαύρης φυλής. Θα συσπειρώσει γύρω του μισθοφόρους και νομάδες σε έναν ιερό πόλεμο κατά των Αιγυπτίων και των συμμάχων τους. Στις πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των μαχντιστών, του χεδίβη Ισμαήλ της Αιγύπτου και των βρετανικών αποικιοκρατικών δυνάμεων, το Χαρτούμ θα καταληφθεί, ο γενικός κυβερνήτης του ο στρατηγός Γκόρντον θα πέσει νεκρός και η Εκουατόρια θα αποκοπεί από τον έξω κόσμο οδηγούμενη στην πλήρη απομόνωση.
Στο τρίτο μέρος ο συγγραφέας με ενθουσιώδεις και ευφάνταστες περιγραφές αποτυπώνει την ιδιοσυστασία της Εκουατόρια πριν το επερχόμενο αναπόδραστο τέλος της. Της αυτόνομης υβριδικής κοινωνίας, που υπήρξε μια παραδείσια οπτασία, κράμα φαντασίας και πραγματικότητας. Μια ουτοπία στην καρδιά της Αφρικής, που πριν την οριστική εκκένωσή της και την αναγκαστική σωτηρία των ευρωπαίων εποίκων της, είχε κατορθώσει με τις ανορθόδοξες καινοτόμες πρακτικές της να αξιοποιήσει τον πλούτο της φύσης και να επιτύχει την ισορροπία, την ειρήνη, την ανάπτυξη και την όσμωση των ετερογενειών.

Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο ΤΕΙ της Αθήνας 

Δεν υπάρχουν σχόλια: