ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ
ΟΣΙΠ ΜΑΝΤΕΛΣΤΑΜ Το Αιγυπτιακό γραμματόσημο, μετάφραση-επίμετρο
Βιργινία Γαλανοπούλου, Εκδόσεις Οροπέδιο, σελ. 142
Μην απελπίζεστε: αυτό το κουβάρι από γεγονότα και πληροφορίες, που
σφιχτοτυλίχθηκε προ εκατονταετίας, με μεγάλη δυσκολία, το ξετυλίγουν ακόμα κι
οι ρώσοι ειδικοί και οι αλλοδαποί μελετητές του έργου του Μάντελσταμ. Γιατί ο
αναγνώστης του Αιγυπτιακού γραμματοσήμου δεν
έχει ανάγκη μονάχα από γερές γνώσεις λογοτεχνίας, ιστορίας, και τέχνης, του
έργου και της ζωής του ιδίου του Μάντελσταμ, αλλά πρωτίστως από... λογική σκέψη,
ευαίσθητη μύτη και το ένστικτο του ντετέκτιβ!
Μα τόσες δυσκολίες, θα πει κανείς; Αξίζει, άραγε, το βιβλίο το χρόνο και
τον κόπο; Και όμως, αξίζει! Τον αναγνώστη τον αποζημιώνει η μεστή, ποιητική,
μοναδική γλώσσα του Μάντελσταμ, που αποδίδεται άριστα από τη μεταφράστρια αυτού
του μικρού πεζού, και που συνήθως χάνεται (ή, τουλάχιστον, χανόταν) στις
μεταφράσεις των ποιημάτων του. (Θα μπορούσε να πει κανείς, ότι η καλή μετάφραση
των πεζών του Μάντελσταμ αποκαθιστά εν μέρει αυτό το κενό, που προκαλεί η έλλειψη
των καλών ποιητικών μεταφράσεων). Τον αποζημιώνει η χαρά, όμοια με κείνη του
παιδιού, που πρωτοπαίρνει στα χέρια του το καλειδοσκόπιο με τα πολύχρωμα
γυαλάκια, και μπροστά του εκρήγνυται ένα ολόκληρο σύμπαν, σχηματίζοντας
αστερισμούς, νεφελώματα και γαλαξίες.
Στο Αιγυπτιακό γραμματόσημο,
γραμμένο το 1927-1928, ο Μάντελσταμ αναβιώνει το υπαρκτό μεν περιβάλλον της
Ρωσίας του 1917, που παραπαίει ανάμεσα στις δύο επαναστάσεις, του Φλεβάρη και
του Οκτώβρη, αλλά που όμως είναι ανύπαρκτο την περίοδο της συγγραφής του
βιβλίου. Μια άλλη μορφή κειμένου, ένα άλλο λογοτεχνικό είδος πιθανόν θα
αδυνατούσε να συνθέσει εκείνο το πολύπλοκο μωσαϊκό ενός νεκρού κόσμου, με τις
λεπτομέρειές του πλέον ανέγνωρες, τα αξεσουάρ του άχρηστα και παρωχημένα, τα
πρόσωπα ξεπερασμένα ή τελείως ξεχασμένα. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να περιγράψει
κανείς εκείνο τον κόσμο, εκείνη την «λατρεμένη
Αίγυπτο των πραγμάτων», που χάθηκε εν μία νυκτί, παρά της υποσχέσεις και τις
προϋποθέσεις για αιώνια ζωή; Αθώα ψέματα, όπως εκείνο που έλεγαν στον ίδιο τον
Μάντελσταμ οι γονείς του, υποσχόμενοι ότι η ζωή του θα είναι μακρύτερη και υγιέστερη,
αν πίνει βραστό νερό αντί για νερό της βρύσης. «Αγαπητοί συγγενείς, έχω να σας προτείνω το εξής οικόσημο: ένα ποτήρι
βραστό νερό. Όταν πίνω το αποστειρωμένο νερό της Πετρούπολης, που σου αφήνει
μια επίγευση σαν από λάστιχο, γεύομαι την αποτυχία της οικογένειάς μας να
συνεχιστεί στους αιώνες». (σελ. 1-2)
Αθώα ψέματα! Αλλοίμονο όμως σε κείνους, που κληρώθηκαν να ζήσουν την
εποχή της διάψευσης των κοσμοϊστορικών ψευδών, τα οποία τσακίζουν και τους
φαραώ και τους υποτελείς τους. Η ρωσική διανόηση στο ορόσημο των δυο αιώνων
προφήτευε τις αλλαγές, τις λαχταρούσε και τις παρακινούσε, χωρίς να υποψιάζεται,
όμως, ότι μαζί με τις «πληγές των φαραώ» θα χαθεί και ολόκληρο το βασίλειο. Ο
Μάντελσταμ μαζεύει τα θραύσματα και τα κομμάτια του, δίνοντας περισσότερη έμφαση
σε εκείνα που αποσιωπά, παρά σε κείνα που περιγράφει. Το Αιγυπτιακό γραμματόσημο είναι παιχνίδι των αποσιωπήσεων και των
αποσιωπητικών.
Τα μυστήρια αρχίζουν από τον τίτλο του βιβλίου και συνεχίζονται σε κάθε παράγραφο,
σε κάθε σελίδα. Στο ρωσικό Διαδίκτυο δημιουργήθηκε ειδική ομάδα eg_marka
(δηλαδή αιγυπτιακό γραμματόσημο), όπου σχεδόν καθημερινά εμφανίζονται
καινούργιες αναρτήσεις με σχόλια του κειμένου, και ο όγκος τους υπερβαίνει,
κατά εκατοντάδες, το ίδιο βιβλίο.
Γιατί Αιγυπτιακό γραμματόσημο;
Γιατί είναι σύμβολο του καθετί άχρηστου, ασυνάρτητου, προς εξαφάνιση. Σύμφωνα
με τον μελετητή της ιστορίας της ρωσικής λογοτεχνίας, Μιχαήλ Γκασπάροφ «…Το Αιγυπτιακό γραμματόσημο είναι ένα
έργο με πεταμένο το κλειδί». Ίσως να μην υπάρχει μονάχα ένα κλειδί, αλλά μια ολόκληρη
δεσμίδα: ο ίδιος ο τίτλος διασπάται, σαν το άτομο, σε δυο κομμάτια. Η λέξη «марка», που στην προκειμένη
μεταφράζεται, και ορθώς, ως «γραμματόσημο», έχει και πολλές άλλες έννοιες, όπως
«ετικέτα», «σήμα», «απόδειξη για την παραλαβή των ρούχων από το βαφείο ή μεταποίηση».
Διαλέγεις και παίρνεις, και σε κάθε ξεχωριστή περίπτωση, σε κάθε κεφάλαιο, ο
αναγνώστης καλείται να επιλέξει διαφορετική έννοια της λέξης. Δεν είναι όμως τα
πάντα ρευστά στο βιβλίο. Υπάρχει μία σταθερά: ο τόπος. Είναι η Αγία Πετρούπολη
(έως το 1914), το Πετρογκράντ (1914-1924), το Λένινγκραντ.
Με φόντο την πόλη ξετυλίγεται όλη η υπόθεση, ο ήρωας του Μάντελσταμ –ο
Παρνόκ- δεν είναι μόνο συντοπίτης των ηρώων του Πούσκιν, του Γκόγκολ, του
Ντοστογιέφσσκι, του Νεκράσοφ ή του Αντρέι Μπέλι, είναι το είδωλό τους στον
καθρέφτη του Χρόνου και της ιστορίας, είναι εκείνος ο μικρός, ο ασήμαντος
άνθρωπος που κατοικεί στον κόσμο, όπου ο αδύναμος χλευάζει τον πιο αδύναμο, και
ούτω καθεξής, όπου όλοι είναι λίγο-πολύ αιγυπτιακά
γραμματόσημα, που ξεκολλάνε, πετιούνται, αντικαθίστανται. Κανονικά, κάθε
φράση του βιβλίου χρήζει και μιας υποσημείωσης, που σε κάποιες περιπτώσεις
μπορεί να καταλαμβάνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο. Είναι όμως μάταιο, αφού κάτι τέτοιο
θα παρεμπόδιζε την ανάγνωση, και οι συντελεστές του βιβλίου εύλογα επέλεξαν να
αφήσουν κάποιες (αλλά αρκετές και εύστοχες) σημειώσεις και να εμπλουτίσουν το
βιβλίο με ένα κατατοπιστικότατο επίμετρο, που μισανοίγει την κουρτίνα που
καλύπτει το «Σύμπαν Μάντελσταμ».
Το έργο του αναγνώστη γίνεται δυσκολότερο επειδή οι σειρές και οι
αλυσίδες των αποκλίσεων από το θέμα δεν υποστηρίζονται με καμιά λογική,
προκαλούνται από πολύπλοκους, περίτεχνους συνειρμούς, γεννημένους στη συνείδηση
του συγγραφέα και μόνο. Κατά κανόνα, οι συνειρμοί αυτοί παραμένουν κρυμμένοι
από τον αναγνώστη. «Το Αιγυπτιακό
γραμματόσημο», έγραφε το 1933 ο Βίκτωρ Σκλόφσκι, «είναι βιβλίο από κομμάτια, λες και σαν επίτηδες σπασμένο και συγκολλημένο
κι εμπλουτισμένο με αυτοκόλλητα...»[1]
Όταν η οικογενειακή φίλη του συγγραφέα, Έμα Γκερστάιν, ομολόγησε ότι δεν
κατάλαβε τίποτα από το Αιγυπτιακό
γραμματόσημο, ο Μάντελσταμ της εξήγησε: «Σκέφτομαι με παραλειπόμενους
κρίκους...» Αυτοί ακριβώς οι «παραλειπόμενοι κρίκοι» εξηγούν το δέσιμο των
μοτίβων στο βιβλίο.
22 χρόνια πριν από τον Μάντελσταμ, ο Βαλέρι Μριούσοφ περιέγραφε την
μοντερνίστική τεχνική σκέψης με «παραλειπόμενους κρίκους», στο κριτικό του
κείμενο για τη συλλογή ποιημάτων του Αλεξάντρ Μπλοκ Απρόσμενη χαρά (1907: «Του Μπλοκ
αρέσει να αφαιρεί από την αλυσίδα καμπόσους κρίκους και να δίνει στους κατάπληκτους
αναγνώστες του, ξεχωριστά, σκόρπια κομμάτια ενός συνόλου. Αυτά τα ποιήματα
διατηρούν τη γοητεία του αλλόκοτου, ώσπου ο αναγνώστης με την περίσσεια προσοχή,
καταφέρει επιτέλους να αποκαταστήσει τα παραλειπόμενα μέρη και να προφέρει τις
λέξεις, που απέκρυψε ο ποιητής». Ας θυμηθούμε επίσης την ατάκα ενός από
τους ήρωες του Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, από την
Κοιλάδα του φόβου: «Δεν μπορώ να
πιάσω τη ροή της σκέψης σας, μίστερ Χολμς... Έχετε παραλείψει ένα-δυο κρίκους
στην αλυσίδα των συλλογισμών σας»[2].
Αυτή τη γοητεία του αλλόκοτου Το
Αιγυπτιακό γραμματόσημο τη διατηρεί ως το τέλος. Βυθισμένος στους ήχους και
τις εικόνες, ο αναγνώστης παύει να αναζητεί «το κλειδί» και να αποκρυπτογραφεί:
η εποχή, που περιγράφει ο Μάντελσταμ, έτσι κι αλλιώς χάνεται πίσω από τη σκιά
της Μεγάλης Ιστορίας, στην ομίχλη του Χρόνου.
Ο Παρνόκ του Αιγυπτιακού
γραμματοσήμου είναι υπαρκτό πρόσωπο, συνομήλικος, συνάδελφος και κατά
κάποιο τρόπο φίλος του Μάντελσταμ, επίσης εβραϊκής καταγωγής ποιητής και
μουσικός, ο Βαλεντίν Παρνάχ, «πατέρας» της σοβιετικού τζαζ, με τον οποίο ο
συγγραφέας μοιράζεται στο Γραμματόσημο
τα δικά του βιώματα, τη μια αντικαθιστώντας τον ήρωά του, και την άλλη κρατώντας
αποστάσεις από αυτόν. Η απλή ιστορία του Παρνόκ, σαν την αιγυπτιακή γέφυρα της
Αγίας Πετρούπολης, ακουμπάει σε δύο «προκυμαίες»: τις παιδικές αναμνήσεις και τους
συνειρμούς του Μάντελσταμ (τα ίχνη των οποίων βρίσκουμε σχετικά εύκολα στα πεζά
του, στα απομνημονεύματα του αδελφού του και των συγχρόνων του) και τα σχεδόν χοφμανικά
ονείρατά του για την Τέχνη, αποκρυσταλλωμένα στα ποιήματά του και τα σχετικά
κείμενά του. Και οι δυο προκυμαίες, σαν την Τροία του Σλήμαν, έχουν από κάτω
πολλά άλλα και διαφορετικά στρώματα, και η επιτυχία της «ανασκαφής» τους
εξαρτάται από τον βαθμό της ετοιμότητας και της περιέργειας του αναγνώστη.
Κάθε νέα ανάγνωση του Αιγυπτιακού
γραμματόσημου, όπως και κάθε ανασκαφή, μπορεί να φέρει στο φως καινούργια
τεχνουργήματα, να οδηγήσει σε νέες αποκαλύψεις.
Χρειάζεται μόνο περίσσεια προσοχή…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου