Βέροια

Η πορεία μιας βορειοελλαδικής πόλης, τη δύσκολη δεκαετία του ’40

ΤΟΥ ΑΛΚΗ ΡΗΓΟΥ

ΣΚΟΥΠΡΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ : Κατοχή, Εαμική Εξουσία, Εμφύλιος στην Ημαθία. Εφημερίδες, Απελευθέρωση, Κοινωνική Ζωή, Εταιρεία Μελέτης Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, Βέροια 2016, σελ. 135

Οι εκδόσεις τοπικής ιστορίας παλιότερα συνήθως αποτελούσαν ένα κράμα έντονου τοπικισμού, εθνικιστικού ιδεαλισμού και ανώδυνης περιπτωσιολογίας. Τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο φαίνεται να ελαττώνεται δραστικά. Μια σειρά αξιόλογες ερευνητικές και εκδοτικές προσπάθειες βλέπουν το φως, αν και σπάνια καταγράφονται στις σελίδες του αθηναϊκού τύπου.

Καρπός μιας τέτοιας προσπάθειας και η δουλειά που κριτικά παρουσιάζουμε από τις στήλες των «Αναγνώσεων». Πρόκειται για μια συστηματική εργασία με βάση τα διαθέσιμα αρχεία του τοπικού ΓΑΚ, τα τεκμήρια που βρίσκονται στα ΑΣΚΙ, τα σωζόμενα φύλλα τοπικών εφημερίδων, όπως και τις δημοσιευμένες αναμνήσεις προσώπων που έδρασαν την περίοδο που εξετάζει, καθώς και προφορικές μαρτυρίες πολιτών που βίωσαν τα τραυματικά γεγονότα της δεκαετίας του ’40. Το αρνητικό της όλης προσπάθειας είναι ότι ουσιαστικά δεν πρόκειται για ένα ενιαίο κείμενο, αλλά για επιμέρους τέσσερεις ανακοινώσεις σε τοπικά συνέδρια, οι οποίες, ενώ είναι αλληλένδετες, δεν έγινε από τον συγγραφέα προσπάθεια ενοποίησής τους, γεγονός που θα επέτρεπε τόσο στον ίδιο, όσο και στον αναγνώστη, μια καλύτερη γνώση της ιστορικής πορείας της πόλης, του πολιτικού της προσωπικού και των πολιτισμικών εξελίξεων που συντελούνται από τον μεσοπόλεμο μέχρι το τέλος του εμφυλίου. Θα του επέβαλε επίσης, ιδιαίτερα στα δύο πρώτα κεφάλαια, μια καλύτερη κατανόηση ευρύτερα της μεσοπολεμικής περιόδου και την αποφυγή κάποιων ιστορικών λαθών. Χαρακτηριστικότερο εκείνο της ονομασίας του βενιζελικού κινήματος του 1935 ως «πλαστηρικού» ενώ ο εξόριστος εκείνη την περίοδο Πλαστήρας μόνο τυπικά είχε ονομαστεί αρχηγός του κινήματος, δεν είχε καμία ευθύνη για τον σχεδιασμό του και δεν έφτασε καν στην Ελλάδα, με υπαιτιότητα των ίδιων των οργανωτών αυτού του τραγελαφικού κινήματος. Όπως και η χωρίς κανένα ντοκουμεντάρισμα απόφανση, σε κάποιο σημείο της ανάλυσής του, με βάση μια τοπική περίπτωση, περί στενών σχέσεων του κόμματος των Φιλελευθέρων και της καθαρά ναζιστικής και όχι απλά εθνικιστικής και αντισημιτικής οργάνωσης των τριών Ε. Στα θετικά σημεία της ανάλυσης αυτών των ενοτήτων, οι αναφορές του στη βλάχικη εθνοτική ενότητα, όπως ορθά την καταγράφει, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό, μια που ο λόγος για εθνοτικές μειονότητες στο ελλαδικό κράτος συνήθως αποσιωπάται ή απλά αναφέρονται ως γλωσσικές, ιδίως στις τοπικές ιστορικές καταγραφές και όχι μόνο.

Ανεξάρτητα πάντως από τέτοιου είδους επί μέρους παρατηρήσεις, τα ευρήματα του συγγραφέα έχουν ευρύτερο και όχι μόνο τοπικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα για την περίοδο απελευθέρωσης της πόλης, όπως και της Νάουσας, και διοίκησής τους από τον ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ, από τον Οκτώβριο του 1944 μέχρι τον Μάρτιο 1945, όπου μετά τα Δεκεμβριανά και την Συνθήκη Ανακωχής που ακολούθησε, η Βέροια έγινε κέντρο της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, τους θεσμούς Λαϊκής Αυτοδιοίκησης που δημιούργησαν και λειτούργησαν αυτό το διάστημα, τη λαϊκή αποδοχή που τους αγκάλιασε, αλλά και τις αντιδράσεις των αστικών στοιχείων της πόλης, καθώς και το σπάνιο φωτογραφικό υλικό που καταθέτει.

Εκείνο που πέραν όλων των άλλων αξίζει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, γιατί φωτίζει τη διαχρονική στάση της Ιεραρχίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας απέναντι στους εκάστοτε κρατούντες, είναι η στάση του εκεί Επισκόπου Αλέξανδρου, οποίος, μετά την ανάληψη της εξουσίας της πόλης από τις αρχές του κράτους, «είναι έτοιμος – όπως γράφει ο συγγραφέας – να κηρύξει αλυτρωτικά και αντικομμουνιστικά κηρύγματα, σε αντίθεση με τους λόγους υποδοχής και αγάπης από τον ίδιο προς τον Ιωακείμ Κοζάνης και το ΕΑΜ στον εορτασμό απελευθέρωσης της πόλης», στον οποίο, όπως δείχνουν οι φωτογραφίες που πλαισιώνουν το κείμενο, ποζάρει δίπλα στον Εαμίτη Κοζάνης Ιωακείμ, έχοντας ανάμεσά τους τον αντιπρόεδρο της ΠΕΕΑ συνταγματάρχη Μπακιρτζή, να επιθεωρεί τα παρατεταγμένα σε άψογη στρατιωτική παράταξη τμήματα του ΕΛΑΣ.

Προφανώς είναι αδύνατον να αναφερθούμε σε όλα όσα λεπτομερώς καταγράφει στη συνέχεια για τα χρόνια του εμφυλίου, τις οργανώσεις που συγκροτούνται στην Βέροια, αλλά και τις διάφορες επιτροπές που δημιουργούνται για τη διαχείριση της αμερικανικής βοήθειας, μέσω των οποίων, και των κρατικών προνομίων και οικονομικών ωφελειών που τα μέλη τους απολαμβάνουν, επιχειρούν να αποκαταστήσουν στην κοινωνική ζωή της πόλης, το χαμένο προπολεμικό κύρος τους, ακόμη κι εκείνοι που είχαν φιλικές σχέσεις ή συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς. Όπως και στις επισκέψεις του τότε βασιλικού ζεύγους αλλά και τις διώξεις που ακολουθούν την επικράτηση του κράτους της εθνικοφροσύνης, τους εκτοπισμούς, τις εξορίες, τους αποκλεισμούς από τη διανομή της αμερικανικής βοήθειας, τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων και κυρίως τις «Δηλώσεις Μετανοίας» που υποχρεώνονται να υπογράψουν όσοι συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση. Οι σελίδες για τις δηλώσεις, μέσω της μελέτης του τοπικού Τύπου, αποτελούν ένα από τα πιο δυναμικά στοιχεία του όλου έργου, όπου αναδεικνύεται και η εντιμότητα αντιμετώπισης του φαινομένου, το οποίο ο συγγραφέας εύστοχα χαρακτηρίζει ως «πολιτιστικό τραύμα» που μεταφέρεται από γενιά σε γενιά και το οποίο στόχευε στην ηθική εξόντωση του αντιπάλου, καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό την πολιτική και κοινωνική ταυτότητα του υπογράφοντος, καθώς και τη συλλογική μνήμη της πόλης.

Απέναντι σε όλα αυτά που ραγδαία συμβαίνουν μέσα σε μία και μόνο δεκαετία, ο συγγραφέας καταλήγει διαπιστώνοντας ότι: «Τα συναισθήματα των κατοίκων της Βέροιας δεν είναι εύκολο να ανιχνευτούν από την ανάγνωση των ειδήσεων των τοπικών εφημερίδων. Οι κάτοικοι ζουν μέσα σε ένα κλίμα φόβου ανέχειας… Ως ολικό γεγονός ο Εμφύλιος πόλεμος αποτέλεσε ένα τραύμα όχι μόνο για τη μνήμη, αλλά και για τα συναισθήματα και την ταυτότητα των νικητών και των ηττημένων του πολέμου».

Στην κατεύθυνση υπέρβασης αυτού του τραύματος, οι μελέτες αυτού του είδους έχουν όχι μόνο ιστορικό ενδιαφέρον αλλά και λυτρωτικό χαρακτήρα!

Σωτήρης Πανουσάκης, Show, 2016, λάδι σε καμβά, 140 x 140 εκ.