Ο παραγωγικός, διεπιστημονικός λόγος

ΤΟΥ ΙΟΡΔΑΝΗ ΚΟΥΜΑΣΙΔΗ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΡΕΛΟΡΕΝΤΖΟΣ , Φιλοσοφία και λογοτεχνία στη Γαλλία 1930-1960, εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 566

Είμαι ξεκάθαρα υπέρ της άποψης που λέει πως δεν πρέπει να φειδόμαστε επαινετικών λόγων για διανοητικά εγχειρήματα που τα αξίζουν (και, αντιστρόφως να μη μασάμε τα λόγια μας ενώπιον κειμένων χθαμαλών, αλλά τούτο δεν είναι της παρούσης). Η μελέτη ‘‘Φιλοσοφία και Λογοτεχνία στη Γαλλία, 1930-1960’’ του Γιάννη Πρελορέντζου ανήκει αναφανδόν στην πρώτη κατηγορία. Ο συγγραφέας φτάνει πέραν της διαθεματικότητας του τίτλου: δεν παρακολουθούμε απλώς μια μελέτη της συσχέτισης φιλοσοφίας και λογοτεχνίας στη Γαλλία στην προκείμενη περίοδο, ούτε καν των περιπτώσεων φιλοσόφων που είχαν και λογοτεχνική ιδιότητα∙ στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα μελέτημα που αφορμώντας από την ιστορία της φιλοσοφίας διαπλέκεται, όπως εύστοχα σημειώνει και ο συγγραφέας στον πρόλογο, με την ιστορία των ιδεών και τους πολιτισμού, με την κοινωνιολογία της φιλοσοφίας και με τις επιστημονίζουσες όψεις της μελέτης της λογοτεχνίας. Ταυτόχρονα, διατηρεί την ιδιότητα της φιλοσοφικής απορίας, καθότι η λογοτεχνία νοείται ως μέρος εκείνου που ονομάζεται στη γαλλική σκέψη του δεύτερου μισού του 20^ού αιώνα ως μη-φιλοσοφία (non-philosophie). Πρόκειται για το εκτός της φιλοσοφίας (επιστήμες, τέχνες, λογοτεχνία, πολιτική, καθημερινές πρακτικές, κ.ο.κ. σελ. 37), η συσχέτιση του οποίου με την ίδια αποβαίνει καθοριστική για το ακριβώς τι συνιστά η ίδια.

Η χρονική στιγμή που επιλέγει ο Πρελορέντζος να καταλογογραφήσει, να παρουσιάσει, να συσχετίσει, είναι εκείνη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, του λίγο πριν και λίγο μετά του μεγαλύτερου, ίσως, συμβάντος του 20^ού αιώνα. Είναι η περίοδος όπου στη Γαλλία βρίσκεται σε ιδιαίτερη άνθιση το ρεύμα του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, παρουσιάζονται γάλλοι φιλόσοφοι και ιστορικοί της φιλοσοφίας που αναμετρήθηκαν με τη λογοτεχνία, ακριβώς με τη σημασιολόγηση της μη-φιλοσοφίας, ως εκ τούτου και με τις λοιπές τέχνες. Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ότι παρουσιάζονται και σχολιάζονται στο μέτρο του δυνατού κείμενα σημαντικών γάλλων φιλοσόφων σχετικά με τη λογοτεχνία που είναι άγνωστα στην Ελλάδα Σταχυολογώ ορισμένα που μου προξένησαν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον: του Ιπολλίτ για τον Βαλερύ και τον Μαλαρμέ. Του Μπασλάρ για τον Λοτρεαμόν, του Γκαροντί για τον Αραγκόν.

Στο δεύτερο μέρος καταγράφεται ενδελεχώς η παραγωγή κατά την προηγούμενη φιλοσοφική στιγμή στη Γαλλία, την αποκαλούμενη και στιγμή του πνεύματος (esrpit), η οποία κατά τον συγγραφέα εκτείνεται από το 1890 ως τη δεκαετία του 1920, και ενδεικτικά ονοματίζεται ως ‘‘στιγμή του 1900’’. Η συγκεκριμένη περίοδος έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ειδικά αν διαβαστεί παράλληλα με τη μελέτη του Άλαν Σριφτ Η γαλλική φιλοσοφία στον 20^ό αιώνα. Βασικά θέματα και διανοητές, που μόλις μεταφράστηκε και στην ελληνική γλώσσα (εκδόσεις Πλέθρον). Στο ίδιο μέρος σχολιάζονται και οι διακλαδώσεις και οι συμφυρμοί του φιλοσοφικού λόγου μετά το 1960, -το «μετά» της βασικής χρονικής έκτασης της μελέτης- όπου επισημαίνεται πια μια εκρηκτική και εξαιρετικά γόνιμη συνύπαρξη των δύο, σε σημείο να υπάρχει δυσκολία κατάταξης ορισμένων στοχαστών σ’ ένα από τα δύο στρατόπεδα (χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Μπλανσό και ο Μπατάιγ).

Στο τρίτο μέρος λαμβάνει χώρα ένας σχολιασμός όψεων του φαινομένου με στόχο την προσπάθεια κατανόησης βασικών πτυχών του (και η παραπάνω διατύπωση φανερώνει ακριβώς τη δυσκολία να πραγματευτεί κανείς το φαινόμενο στο σύνολο και την ολότητά του). Βρίσκω ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες από τις θεματικές του εν λόγω μέρους, εκείνη της συζήτησης περί σταδιακής επαγγελματοποίησης της φιλοσοφίας στη Γαλλία όπως και τη συσχέτιση φιλοσοφικών φιγούρων με κορυφαίους εκδοτικούς οίκους της χώρας.

Μικρή παρέκβαση: Μεταξύ φιλοσόφων και λογοτεχνών εμφανίζονται ορισμένες αποδιδόμενες ιδιότητες που εφάπτονται και ταυτόχρονα στέκουν στο μεταίχμιο και των δύο πόλων: διανοούμενος (intellectuel), λόγιος, στοχαστής (thinker), που με τη σειρά τους προκαλούν άλλες συζητήσεις για τον επακριβή προσδιορισμό τους.

Η μελέτη κλείνει με τρία παραρτήματα: στο πρώτο παρουσιάζεται και σχολιάζεται η θεωρία του Frederic Worms περί των κύριων στιγμών του φιλοσοφείν στη Γαλλία στον 20^ό αιώνα. Η φιλοσοφική στιγμή, κατά Worms και προφανώς συναινεί και ο Πρελορέντζος, ορίζεται «βάσει ενός ή ελαχίστων θεμελιωδών διακυβεύσεων ή προβλημάτων – ενίοτε και ιδεών και ανησυχιών» (398-399) και της επισήμανσης της αξίας της ρήξης και της  μετάπλασης (reprise, 403). Σημαίνοντα ρόλο στη διαδικασία ορισμού αυτών των στιγμών διαδραματίζουν επιπλέον και έργα/ιδέες εκτός ή μη φιλοσοφίας. Εάν λοιπόν, η πρώτη φιλοσοφική στιγμή, περί το 1900 είναι, όπως αναφέραμε, η στιγμή του πνεύματος, η δεύτερη, πάντα κατά Worms, είναι εκείνη της συγκεκριμένης ύπαρξης  ως σχέση συνείδησης με τον κόσμο (416) –δευτερευόντως και των προβλημάτων της διαλεκτικής, ιστορίας, ηρωισμού – και η τρίτη, από τη δεκαετία του 1960 μέχρι τέλη ’70 αρχές ’80- είναι της δομής και της διαφοράς. Η τρέχουσα φιλοσοφική στιγμή στη Γαλλία, τέλος, χαρακτηρίζεται από την πραγμάτευση των προβλημάτων της δικαιοσύνης, της ηθικής, του νοήματος της εμβιότητας, με ό,τι συνεπάγονται τα παραπάνω στην εμφάνιση νέων κλάδων (βιοηθική, βιοπολιτική κ.ο.κ.). Η μεθοδολογία του Worms είναι σχεσιακή, εντοπίζει τα ζητήματα στο βάθος και την πολυπολοκότητά τους και φέρνει στο επίκεντρο την εντασιακή τους σύλληψη.

Στο δεύτερο παράρτημα παρουσιάζεται η περίπτωση του δάσκαλου και φίλου του Αλμπέρ Καμύ, Ζαν Γκρενιέ. Αλιεύω ως πολύ ενδιαφέρουσα την αναφορά στο έργο του Δοκίμιο περί του πνεύματος της ορθοδοξίας, εννοώντας κατά βάση την κομμουνιστική και την θωμιστική (452). Τέλος, υπό μορφή τρίτου παραρτήματος ο Πρελορέντζος μάς προσφέρει μεταφρασμένο το κεφάλαιο Φιλοσοφία και λογοτεχνία του Εμίλ Μπρεϊέ, από το δημοσιευμένο το 1950 έργο του τελευταίου με τίτλο Transformation de la philosophie francaise (Μεταμόρφωση της γαλλικής φιλοσοφίας, εκδ. Flammarion).

Καταληκτικά, η εντυπωσιακή εργασία του Πρελορέντζου, εκτός από τον κόπο που χρειάστηκε για να εκπονηθεί και την αδιαμφισβήτητη χρηστικότητά της για τη φιλοσοφική κοινότητα, διαθέτει μια ιδιότητα που φανερώνει πολλά για την επιστημονική της αξία: θα έστεκε με ιδιαίτερες αξιώσεις ακόμα και εάν γραφόταν απ’ ευθείας στα γαλλικά.

Ο Ιορδάνης Κουμασίδης διδάσκει στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

Ισμήνη Τελιγιορίδου, Interaction, 2016, λάδι σε καμβά, 150 x 130 εκ.