ΤΗΣ
ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΚΑΡΕΛΑ
STEPHEN
TROMBLEY, Σύντομη ιστορία της δυτικής
σκέψης, Εκδόσεις Κέδρος, μετάφραση Γιώργος Μαραγκός, σ. 255
«Στο Μεγάλο Σχέδιο (2010) ο φυσικός Στήβεν Χόκινγκ δηλώνει πως η φιλοσοφία είναι νεκρή.
Κατά την άποψή του, οι επιστήμονες έχουν αναλάβει τα «πραγματικά» ερωτήματα της
φιλοσοφίας και εργάζονται σκληρά για να τα απαντήσουν. Στο τέλος θα απαντήσουν
σε όλα, και η φιλοσοφία δεν θα έχει τίποτα πια να κάνει. Είμαι πενήντα έξι ετών
και δεν έχω ποτέ μου διαβάζει πιο ανόητο σχόλιο», γράφει ο Trombley στον επίλογο
του ανά χείρας βιβλίου του.
Πρόκειται
για ένα έντιμο, σύντομο και ακριβές βιβλίο, τύπου «πανόραμα», το οποίο εστιάζει
στη φιλοσοφία για να σχηματίσει ένα εύχρηστο εγχειρίδιο ιστορίας των ιδεών. Η
κατάληξη, σχεδόν κληροδοτημένη, κατά τη γνώμη μου, από την ηπειρωτική
φιλοσοφική παράδοση, διαχειρίζεται το θέμα του θανάτου της φιλοσοφίας και την
παράδοξη σχέση της με την ανάπτυξη των επιστημών, θετικών και ανθρωπιστικών,
κατά τον 19ο και 20ό αιώνα.
Αναφέρομαι
στην ηπειρωτική κληρονομιά, κυρίως του γαλλο-γερμανικού άξονα, γιατί θεωρώ ότι
πρέπει να τοποθετηθείς εκτός του αγγλο-σαξωνικού ή αναλυτικού τρόπου σκέψης,
και να τον παρατηρήσεις σαν αντικείμενο, για να κάνεις αυτή τη δήλωση.
Αν
είσαι αναλυτικός και δουλεύεις εντός
του συστήματος της αναλυτικής φιλοσοφίας, η οποία όχι μόνο δεν αποστασιοποιήθηκε,
αλλά πάει χέρι-χέρι με τις επιμέρους επιστήμες, δεν θα πεις ποτέ ότι ήρθε το
τέλος της φιλοσοφίας – απλά ότι έχεις μια άλλη θεώρηση των πραγμάτων σε
σύγκριση με τη μεγάλη μεταφυσική παράδοση. Ίσως βέβαια ένας κοινός παρονομαστής
να βρίσκεται σε μια βασική χειρονομία αυτοαναφοράς, της φιλοσοφίας που
προσαρμόζεται παίρνοντας σαν αντικείμενο τον εαυτό της, και στη μία και στην άλλη
περίπτωση (βλ. για παράδειγμα Thomas-Fogiel Référence et autoréférence, 2006).
Και
πάλι, αν η φιλοσοφία απορροφάται από τις επιμέρους επιστήμες, αυτό δεν σημαίνει
ότι είναι και νεκρή. Όπως λέει ο Φουκώ, η φιλοσοφία, με τις δικές της μεθόδους,
συλλογισμούς και επαγωγές, σαν να εξαφανίζεται, όχι γιατί η γνώση γίνεται
επιστήμη και θετική γνώση, αλλά γιατί η φιλοσοφία διαλύεται και διασπάται σε
μια πληθώρα δραστηριοτήτων της διανόησης, και δεν είναι εύκολο να πει κανείς
εάν πρόκειται εκεί για καθαρά επιστημονικές ή καθαρά φιλοσοφικές αναζητήσεις.
Μιλάμε
δηλαδή για κλάδους, όπως η γλωσσολογία, η ανθρωπολογία, η λογική, η λογοτεχνία,
οι οποίοι δεν αντικαθιστούν τη φιλοσοφία αλλά αποτελούν κατά κάποιο τρόπο την
εξέλιξη και την ανάπτυξη αυτού που ήταν κάποτε η φιλοσοφία. Ο Σωσσύρ ήταν
γλωσσολόγος, ο Λεβι Στρως ανθρωπολόγος, ο Κουν, όπως και ο Πόππερ, φυσικοί, ο
Ντυμεζίλ ιστορικός. Αλλά αυτό πάντα συνέβαινε. Σε κάθε εποχή, πλάι στους αμιγώς
φιλοσόφους υπήρχαν πολυμαθείς στοχαστές, συνήθως μαθηματικοί: αν ο Καντ ήταν
καθαρά φιλόσοφος, ο Λάιμπνιτζ ήταν ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς στην
ιστορία, στον Καρτέσιο οφείλουμε σημαντικά αποτελέσματα στα μαθηματικά και τη
φυσική, ενώ η σημασία των μαθηματικών και της αστρονομίας στην αρχαία ελληνική
φιλοσοφία είναι θεμελιώδης.
Οι
σχέσεις όμως ανάμεσα στη φιλοσοφία και τις επιμέρους επιστήμες, τα όρια και ο
αλληλοπροσδιορισμός τους, δεν ήταν πάντα αυτό που είναι σήμερα. Το φαινόμενο
δηλαδή στον 20ό αιώνα είναι διαφορετικό, και ερμηνεύεται από πολλούς
ως το «τέλος της φιλοσοφίας». Για τον Χάιντεγγερ, η φιλοσοφία είναι στοχασμός,
βρίσκεται παντού: η διανόηση πάντα εκεί θα οδηγήσει, σήμερα όμως το σκηνικό
αλλάζει.
Το
φιλοσοφικό «γιατί;», δεν είναι πλέον η ύστατη θεμελίωση, αλλά νόμιμο κομμάτι,
ερώτημα, θέμα των επιμέρους επιστημών. Στον κλάδο των θετικών επιστημών, όπως
στη φυσική, είτε πρόκειται για τη φυσική των σωματιδίων είτε για την
κοσμολογία, η διατύπωση αυτή θεωρείται πλέον κοινοτοπία. Όχι όμως και σε τομείς
όπως η πληροφορική, τα μαθηματικά ή οι νευροεπιστήμες, κι ας ισχύει ακριβώς το
ίδιο.
Στον
κλάδο των ανθρωπιστικών επιστημών το θέμα τίθεται διαφορετικά. Όπως τις ξέρουμε
σήμερα, διαμορφώνονται από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά. Σκέψη
πάνω στην πολιτική, τον ανθρώπινο ψυχισμό, την κοινωνία, υπήρχε φυσικά πάντα. Αυτές
δεν ήταν όμως πάντα επιστήμες, γνωσιακά και θεσμικά προσδιορισμένες, Πολιτικών
Επιστημών, Ψυχολογίας, Κοινωνιολογίας, όπως είναι σήμερα. Από τα τέλη του 19ου
μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η εξέλιξή τους και η επιρροή τους στη
διανόηση ήταν τέτοια, ώστε να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη νομιμότητα της
φιλοσοφίας, και να υπαινιχθούν το τέλος της, πριν καν οι ίδιοι οι φιλόσοφοι
αναλάβουν την συστηματικοποίηση των ίδιων θεμάτων.
Ασφαλως
το θέμα του τέλους της φιλοσοφίας δεν εξαντλείται στις σχέσεις της με τις
επιμέρους επιστήμες. Η μελέτη της ιστορίας της είναι για παράδειγμα από μόνη
της αστείρευτη πηγή φιλοσοφικών ερωτημάτων. Όπως γράφει ο Trombley «η κατανόηση του
πλήρους εύρους των ερωτημάτων που απασχολούσαν τους φιλοσόφους στο παρελθόν
μπορεί να μας παράσχει στοιχεία για το πώς μπορούν να λυθούν τα προβλήματα του
παρόντος και του μέλλοντος.»
Και
εκεί αναφέρεται σε ζωτικά προβλήματα πολιτικής, διακυβέρνησης και ηθικής. «Η
διδασκαλία της φιλοσοφίας, το γράψιμο της φιλοσοφίας και η συνεχής αποστολή να
εκτιμούμε και να επανεκτιμούμε την ιστορία της φιλοσοφίας, είναι μια δουλειά
που πάντα θα πρέπει να γίνεται.»
Η
Κατερίνα Καρέλα είναι δρ Φιλοσοφίας
 |
| Έργο της Χρυσάνθης Κουμιανάκη |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου