Αριστέα Παπαλεξάνδρου

Η χειρουργική της θλίψεως

Diogo da Cruz, Running out of time, εγκατάσταση, περφόρμανς, τρισδιάστατες εκτυπώσεις

ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Από τους τίτλους και μόνο των πέντε μέχρι τώρα συλλογών της, η Αριστέα Παπαλεξάνδρου αποκαλύπτει με διαύγεια το επενδυτικό της θεμέλιο, το οποίο και ισορροπεί σε ομόκεντρους κύκλους. Σταθερό σημείο οι υποκειμενικές και συλλογικές ματαιώσεις, καθώς η μεταβαλλόμενη αχτίνα εισχωρεί διαρκώς σε νέα εδάφη νοηματικής και συναισθηματικής προόδου.

Η εκλεκτή πολυπρόσωπη «Αφιέρωση» του πρώτου βιβλίου, Δύο όνειρα πριν, οδηγεί ταχύτατα στην πρόσληψη των σελίδων. Τελευταίος στη σειρά προτίμησης, αλλά με πρωτεύοντα ρόλο, ο αναγνώστης, καλείται να εντρυφήσει στη διαρκώς ανέφικτη πραγματικότητα, φίλος και υποστηριχτής του εσωτερικού μονόλογου. Η προσκόλληση σε εμπειρικά, αλλά και ονειρικά συμβάντα, όλα με αδιέξοδη χροιά, προσεγγίζουν και την επικράτεια του καθαρού συλλογισμού, που συχνά εθεωρείτο αλεξίσφαιρος. Ό,τι ακονίζεται στο θυμικό ακονίζεται και στη σκέψη, την τρωτή πλέον σε βαθμό υψηλού κινδύνου: Θα σας ξορκίσω / Να το νιώσετε / Το άτρωτο / της λογικής μου / που πληγώσατε. Στίχοι με ισχυρές ρωγμές θέτουν σε εφεδρεία το κρυφό στα λόγια ανάθεμα, αλλά με διάφανο θυμό.

Στο Άλλοτε αλλού, δεύτερη συλλογή, αποτυπώνεται η παγιωμένη ταυτότητα χωρίς ιδιαίτερες πλέον προσδοκίες. Ολόκληρο το προσωπικό και κοινωνικό status παρωδείται. Με φακό θυέλλης και όχι προβολείς, η ποιήτρια επιτελεί με νυστέρι τη χειρουργική της θλίψεως. Η μέθοδος επίπονη, αλλά οι πληγές αφόρμισαν. Τι λοιπόν μεσολαβεί σε βαθμό κολάσιμο, ώστε η Παπαλεξάνδρου να επεμβαίνει τόσο ενεργά; Η εμμονή τόσο κοντά στη γνώστη πια άρνηση των ημερών, δεν προέρχεται από διανοητική αφετηρία, αλλά φορτίζεται από καθαρά βιωματική πηγή.

Στην επόμενη συλλογή, Ωδικά πτηνά, η κλονισμένη ήδη συνείδηση ισχυροποιείται ως θεματική εμμονή, προβάλλοντας την προκρούστεια κλίνη της απώλειας. Με ακατάλυτη ενέργεια, η ποιήτρια καταγράφει πώς αποδυναμώνονται τα ελατήρια του κόσμου. Η προσέγγισή της με τον Καρυωτάκη εμφανής, αλλά όχι με τόνους ακραιφνούς μίμησης. Η θεματική παρακαταθήκη μαζί του διαφαίνεται χωρίς να εγκλωβίζεται σε συναισθηματικές επενδύσεις. Το γνωστό ποίημά του για τους αφανείς ομότεχνους, που παρέμειναν στον πυθμένα της Μούσας, παρεκκλίνει στη νεότερή της εκδοχή, και στρέφεται στον ιδιωτικό φόβο του εγκλωβισμού στο περιθώριο. Η σύμπλευση με προγενέστερους εργάτες του πνεύματος συχνά εμπεριέχει τη διαδικασία της ανατροπής.

Στο επόμενο βιβλίο, με τίτλο Υπογείως, και στο ποίημα «Σαν απάντηση», η Παπαλεξάνδρου ανασκευάζει και προκλητικά απορρίπτει την ταπεινωτική συλλογιστική του Καρυωτάκη σχετικά με το ασθενές φύλο. Η θηλυκή ταυτότητα, την οποία προτάσσει η σύγχρονη αντίληψη, δεν εμφορείται από φεμινιστικές ιδεολογίες και αναμετρήσεις, αλλά υποστηρίζει την ανθρώπινη υπόσταση της γυναίκας, συχνότατα με τραγικές διαστάσεις. Οφειλόμενη διευκρίνιση: Η ποιήτρια ευδιάκριτα παρεκκλίνει από το Ελεγεία και Σάτιρες και καταδεικνύει την τροχοπέδη κατασκευασμένη από τελείως διαφορετικές δημόσιες ή ιδιωτικές συνθήκες. Με άοκνη παρουσία, δεν αγγίζει την υπερκόπωση, το γεγονός διευκολύνει σε συλλογισμούς προόδου. Το μεταιχμιακό κλίμα των ημερών, όπου τίποτα τετελεσμένο και όλα στους νόμους της διαλεκτικής, ορίζει νέο πλαίσιο, απόμακρο από τον προηγούμενο δημιουργό. Ο αυτόχειρας έχει ήδη εκτελέσει την αποκέντρωση απ’ όλα και προαποθνήσκει πριν προβεί στη μοιραία αυτοκτονία.

Επαναφορά στο Υπογείως. Με παλαιά φαρέτρα, αλλά με αιχμηρότερα βέλη, αποκρούει έναν πολιτισμό υπό κατάρρευση. Με διαφορετική στρατηγική λόγου, επεξεργάζεται διαδρομές καθαίρεσης, όχι αντίρρηση, χαρακτηριστικό της γενιάς του ’70, η οποία ορίστηκε ως γενιά της αμφισβήτησης. Μεγάλη η ειδοποιός διαφορά ανασκευάζει και δίνει προβάδισμα σε νέες ουσιαστικές ανατροπές, άρα νεότητες. Τα σημεία γραφής άλλοτε ανιχνεύονται επί του εδάφους, άλλοτε κινούνται «υπογείως», όχι με την πλουτώνια ατμόσφαιρα, αλλά με τη σαφή κατάθεση της εμπεδωμένης διαταραχής. Σταδιακά, η αθέλητη ή ηθελημένη πρόσδεσή της στο αίνιγμα ανοίγει βαριά αυλαία, με τη συλλογή Μας προσπερνά, αναδεικνύοντας τη μορφή μιας αιρετικής. Ο τίτλος της σχισματικής τής ανήκει, και όπως όλοι του είδους, ασπάζεται με πάθος την προσωποπαγή ορθοδοξία. Στην αμφίδρομη δημιουργική πορεία της, θρυμματίζονται όλα τα εμπόδια και οι σημασίες χωρίς ειρμό. Η Παπαλεξάνδρου δεν απολιθώνεται στην εκ βάθρων άρνηση η οποία υφαίνει ένδεια. Σε πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, ίσως οικοδομηθεί η αντίληψη του μηδενισμού. Η καυστική ποιότητα, αλλά και ο αυτοσαρκασμός, κυρίαρχοι σε όλο το έργο, προσμετρώνται ως σκαπτική ύλη για την εξόρυξη πολύτιμων κοιτασμάτων. Ο εσκεμμένα σαρδόνιος τόνος επιδρά με ακατάλυτη ενέργεια στη διαλεύκανση της πραγματικής πραγματικότητας, και για την επίτευξη του σκοπού, η ποιήτρια χειρίζεται πλαγίως μεγεθυντικό φακό. Το δε αποτέλεσμα, ορατό με την οπτική όσων συντονιστούν στο διευρυμένο τοπίο. Συνθέσεις με την ανάπτυξη την ποιητική, παρούσες σε παλαιότερες συλλογές, προσφέρουν τώρα έναν κορμό με πολλές ιδιότητες. Η ομόθεμη προτίμηση ωριμάζει στο «Λευκό ανεξίτηλο», όπου το ανεξήγητο του δημιουργικού συμβάντος συγκρούεται με τον κυρίαρχο ρόλο του χρόνου. Το μυστήριο της έμπνευσης, καθηλώνεται ή εγείρεται, παρά τον πλούτο των πρόσφατων πρακτικών μεθόδων, από την αδράνεια ή τη δραστηριότητα της στιγμής. Το σώμα της γραφής, αν και διαμορφώνεται από πολλές παραμέτρους, καθορίζεται από τη δυναμική παρουσία του λεπτοδείχτη.

Τα επιγράμματα εμφανίζονται ως έμπρακτη ανάγκη αλλαγής στη δομή της μετρικής, την οποία η ποιήτρια χειρίζεται άριστα. Συχνά συνομιλεί και επανασυνδέεται με τη σύντομη και πυκνή εκφραστική της αρχαιότητας, αλλά με το παραβολικό σύμπαν του παρόντος.

Η διαρκής αναζήτηση ζωτικού χώρου καθορίζει το ποιητικό εγώ. Η ύπαρξη, οργανικά δεμένη με τη γη, αναζητά το εμβαδόν και το υψόμετρο της μοναξιάς. Οι πυκνοκατοικημένες πρωτεύουσες, οι λαμπεροί δρόμοι, οι υποφωτισμένες γειτονιές και πλατείες ενισχύουν την αυτογνωσία του διαβάτη, καθοδηγώντας τον στην κρυμμένη σε εξωτερικά χαρακτηριστικά αυτοδυναμία. Πρόκειται για την ανάδειξη της ανθρωπογεωγραφίας σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, όπου απουσιάζει η φύση.

Τι προοιωνίζει τελικά ένας περίπατος; Ίσως την ανάδειξη του alter ego, μεταμφιεσμένου με τρόπους ηθοποιού. Η θεατρικότητα και η σκηνική διάταξη ενυπάρχουν σε όλο το έργο της Παπαλεξάνδρου. Ο οδοιπόρος, εραστής ή φίλος, εισέρχεται δειλά και κάπως πλαγίως στη δυσκολότατη ατραπό του γνώθι σαυτόν.

Η συγκάλυψη της γνήσιας ταυτότητας, αν και τοποθετημένης στον ίσκιο του συλλογικού προσωπείου, ακολουθεί κατά πόδας και κατατρώει το ψευδές είδωλο. Το ισχυρό εκμαγείο καλύπτει την αυτοβουλία και απουσιάζει ο ανέντακτος κρυφός «άλλος». Σε ποια χοάνη εδρεύει άραγε ο αυτοπροσδιορισμός; Ή μήπως η διαδικασία ανάκλησης καλύπτει το παντού; Το εγχείρημα απαιτεί αφοσίωση και τόλμη, παρά τη συχνή καταρράκωση. Χωρίς κρυπτική πορεία, ο αναγνώστης ωθείται σε νέο τόπο μεταγωγής, όπου χρίζεται συνοδοιπόρος και δοκιμάζεται η επάρκειά του.  

Η μετατόπιση προς το διαφεύγον νόημα ατελέσφορη, ακόμα και η αλήθεια. Αυτήν την αεικίνητη κυρία, η οποία συνδέεται εσωτερικά με πολλά τμήματα της συλλογής.

Η τριβή με τα δεινά δεν προσφέρει ερμηνευτικό κλειδί και τη μεγάλη ανικανότητα πρόσληψης των γεγονότων ακολουθεί η προαιώνια απορία. Η Παπαλεξάνδρου δεν επιδιώκει αποσφράγιση του διαχρονικού διλήμματος. Το αντίθετο, δονείται και ανοίγεται σε ό,τι ακαθόριστα «μας προσπερνά» χωρίς χάρτες, άγκυρα ή πυξίδα. Η ζωή είναι μία και είναι αυτή. Στην επιγραμματική ρήση του Ελύτη, ότι η απόρρητη πηγή της μοναδικής ζωής παραμένει θαύμα, παρά τις καταγγελτικές παραμέτρους και τις συνθήκες διαβίωσης, συγκλίνει η Παπαλεξάνδρου. Ό,τι μας υπερβαίνει με την ηγεμονία του παράδοξου δεν επιδέχεται αποκαλύψεις και η όποια αναζήτηση περιορίζεται πάντα στα όρια της ανθρώπινης αδυναμίας.

Η Αθηνά Παπαδάκη είναι ποιήτρια