Αρχαία τραγωδία, αιδώς και προδοσία

ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΟΛΥΜΕΝΗ

Χρήστος Βαγιάτας, It never happened, άποψη της έκθεσης

BERNARD WILLIAMS, Αιδώς και Ανάγκη, μτφ. Βαρβάρα Σπυροπούλου, εκδ. Αλεξάνδρεια, σ. 349

Μέσα από ποια οδό μπορούμε να αναζητήσουμε τι είναι αναγκαίο στην ταυτότητα ενός ανθρώπου; Στο βιβλίο του Αιδώς και Ανάγκη (ατομική βούληση, πράξη και ευθύνη στην αρχαία Ελλάδα), ο Μπέρναρντ Ουίλιαμς (Bernard Williams, 1929-2003), μας υπενθυμίζει τη σημασία της αιδούς (της ντροπής) ως συναισθηματικής βάσης στους κοινωνικούς δεσμούς. Η ντροπή συνέχει μια κοινότητα ανθρώπων και ταυτόχρονα είναι δηλωτική όσων συγκροτούν μία ταυτότητα. Για να τεκμηριώσει τη θέση του, ο Ουίλιαμς ανατρέχει στην ελληνική αρχαιότητα, προστιθέμενος έτσι στη χορεία σύγχρονων και σημαντικών βρετανών φιλοσόφων με ισχυρή κλασική παιδεία κι επιρροές, όπως οι Μακντάουελ (John McDowell) και Μακιντάιρ (Alasdair McIntyre), γεγονός που προσφέρει μία ξεχωριστή οικειότητα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό.

Με εκπληκτική εμβρίθεια, ο Ουίλιαμς αναλύει και παραθέτει αποσπάσματα από έργα του Σοφοκλή, του Ευριπίδη και του Αισχύλου, χωρίς να λείπουν οι ομηρικές αναφορές. Γιατί όμως ένας σύγχρονος φιλόσοφος να μην αντλήσει παραδείγματα από την καθημερινή ζωή; Ο Ουίλιαμς επισημαίνει ότι «αυτό που οι φιλόσοφοι θα παραθέσουν μπροστά στους αναγνώστες τους ως το εναλλακτικό στη λογοτεχνία δεν θα είναι η ζωή, αλλά η κακή λογοτεχνία» (σελ. 35). Ενδεικτικοί για το πεδίο αναφοράς του βιβλίου είναι οι τίτλοι των έξι κεφαλαίων που το διαρθρώνουν: η απελευθέρωση της αρχαιότητας, κέντρα της εμπρόθετης δράσης, αναγνώριση της ευθύνης, αιδώς και αυτονομία, αναγκαίες ταυτότητες, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο διερευνάται η σχέση δυνατότητας, ελευθερίας κι εξουσίας.

Κατά τον Ουίλιαμς, ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είναι ένας πολιτισμός της αιδούς. Η βασική εμπειρία που σχετίζεται με τη ντροπή, είναι η ανάρμοστη θέαση κάποιου από τους λάθος ανθρώπους σε λάθος συνθήκες (σελ. 122). Ο Ουίλιαμς διακρίνει ανάμεσα σε εξωγενή και ενδογενή ντροπή. Η εξωγενής ντροπή οφείλεται περισσότερο σε κοινωνικές συμβάσεις, οδηγώντας ενίοτε σε ετερονομία το υποκείμενο (αποδέχομαι αξίες των άλλων που δεν είναι δικές μου), οπότε για να περιορισθεί αυτή η έξωθεν πίεση θα αρκούσε μία ευγένεια και οι καλοί τρόποι συμπεριφοράς. Η ενδογενής ντροπή, αν και περικλείει τα γύρω πρόσωπα, σχετίζεται περισσότερο με το ποιος είμαι και τι συνιστά δική μου ανάγκη. Σα να υπάρχει ένας «εσωτερικευμένος ετέρος»(σελ. 130) προς τον οποίο λογοδοτώ. Σε αυτή την περίπτωση «η ντροπή είναι στραμμένη προς αυτό που είμαι» (σελ. 143).

Ο Αίαντας, στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, έχοντας πάρει την απόφαση να αυτοκτονήσει, λέει «γιατί έχω να πάω προς τα εκεί εκεί που πρέπει να πάω» (Σοφοκλή, Αίας, στ. 690). Η φράση ετούτη δηλώνει μία αναγκαιότητα, σα να είναι γραφτό να αυτοκτονήσει, σύμφυτη με το αίσθημα της αιδούς που τον διακατέχει (δεν πήρε τα όπλα του Αχιλλέα και μέσα στην παραφροσύνη του πέρασε τα πρόβατα για Αχαιούς και τα σκότωσε, διεκδικώντας δικαιοσύνη). Η αναγκαιότητα ετούτη δεν σχετίζεται τόσο με το τι θα πουν οι άλλοι, αλλά συνιστούν υπαγορεύσεις του ίδιου του Αίαντα, του «εσωτερικευμένου ετέρου» του, σχετικά με την τιμή και τον σεβασμό προς εαυτόν. Γενικότερα, η αναγκαιότητα μπορεί να είναι είτε υπερφυσική (ή θεϊκή), είτε από μια καθεστηκυία τάξη (π.χ. βασιλική εξουσία), είτε από μία εσωτερικευμένη φρόνηση (σελ. 193). Στη δε τραγωδία ερευνάται η σύγκρουση όταν προκύπτουν αντικρουόμενες επιδιώξεις και μια ετερογονία των σκοπών.

Ας ανατρέξουμε στο αρχικό ερώτημα, δηλαδή μέσα από ποια οδό μπορούμε να αναζητήσουμε τι είναι αναγκαίο στην ταυτότητα ενός ανθρώπου. Μια πρώτη ένσταση σ’ ένα τέτοιο ερώτημα είναι αν και κατά πόσο υπάρχει αυτό που αναζητάμε, δηλαδή κάτι το αναγκαίο σε μία ταυτότητα. Ακόμα κι αν υπάρχει, πώς συμβιβάζεται με την ελευθερία στη διαμόρφωση μίας ταυτότητας, άνευ όρων και ορίων; Ένα από τα προτάγματα του νεωτερισμού, είναι η αμφισβήτηση των αναγκαίων ταυτοτήτων αφού υπερτερεί η ελευθερία (σελ. 191). Παρόλ’ αυτά δεν είναι εύκολο να αποκλειστούν, ως συστατικές μιας ταυτότητας, οι έμφυτες ροπές (εν είδει φυσικής αναγκαιότητας, π.χ. η θέληση για δύναμη, η επιδίωξη της ηδονής, η φροντίδα από και προς τρίτους κλπ.), λες και η ταυτότητα είναι αποτέλεσμα μόνο μιας κοινωνικής κατασκευής. Οι έμφυτες ροπές περιέχονται σε μια ταυτότητα και η μεταξύ τους αναλογία είναι που την χρωματίζει, ήτοι η δυναμική εξισορρόπηση ανάμεσά τους και κατ’ επέκταση οι αξίες που κάποιος ενστερνίζεται (αν όχι αναγκαία, τουλάχιστον συγκροτητικά).

Για να μετριαστεί η δυσκολία του αρχικού ερωτήματος (ή η εύκολη παράδοση στον μηδενισμό) περί αναγκαιότητας σε μία ταυτότητα, ας το αναδιατυπώσουμε ως εξής: μέσα από ποια οδό μπορώ να αναζητήσω τι είναι το πιο δύσκολο ν’αλλάξει στην ταυτότητα ενός ανθρώπου; Το πιο δύσκολο ν’ αλλάξει, θα είναι και το πλέον συγκροτητικό της ταυτότητάς του. Υπό το πρίσμα του Ουίλιαμς, το πιο δύσκολο να αλλάξει είναι εκείνο που προκαλεί το συναίσθημα της ντροπής. Όμως η έδραση της προσέγγισης σ’ ένα συναίσθημα γίνεται σε έδαφος ολισθηρό, γιατί ένα συναίσθημα περιέχει ως τέτοιο κάτι ρευστό, χωρίς να είναι ορατό τι και πότε το αλλάζει. Κάθε συναίσθημα προϋποθέτει μια εσωτερική ακρόαση κι ερμηνεία (χωρίς τούτα να προκύπτουν αυτόματα) προκειμένου να επηρεάσει αποφάσεις ζωής και θανάτου.

Αν πάμε ένα βήμα πίσω, εις αναζήτησην άλλης οδού από εκείνη που προτείνει ο Ουίλιαμς, μπορούμε να στραφούμε στον ορατό και ριψοκίνδυνο τόπο των ανθρώπινων πράξεων. Ενώπιον των πράξεων και δι’ αυτών ακονίζονται οι ταυτότητες, εκεί αποκτάνε γωνίες ενίοτε αιχμηρές. Ενώπιον των πράξεων που κάνουν ή αποφεύγουν στο πεδίο της ηθικής διακινδύνευσης. Ας στραφούμε λοιπόν σε εκείνη την πράξη που προηγείται ενός συναισθήματος ντροπής, και ταυτόχρονα δοκιμάζει και αποκαλύπτει τα αναγκαία (ή έστω συγκροτητικά) χαρακτηριστικά μιας ταυτότητας. Τέτοια πράξη είναι εκείνη της προδοσίας, με την οποία αναμετρώμενο ένα πρόσωπο δοκιμάζει ανάγκες και αντοχές. Η προδοσία είναι η αθέτηση ή κατάλυση ενός δεσμού, έστω και ως δυνατότητα. Από την οδό της προδοσίας φωτίζονται εκείνα τα συγκροτητικά χαρακτηριστικά μίας ταυτότητας, χάριν των οποίων είτε σπάμε ισχυρούς δεσμούς είτε μένουμε προσηλωμένοι σε αυτούς.

Η προδοσία είναι ένα συμβάν που κόβει τον χρόνο στα δύο αμετάκλητα και αλλάζει τη θέαση του κόσμου πριν και μετά απ’ αυτό (κάτι τέτοιο δεν είναι τόσο ευκρινές στο συναίσθημα της ντροπής). Επιπλέον η προδοσία περιέχει δε δύο ρόλους: εκείνον που προδίδεται κι εκείνον που προδίδει. Ο προδομένος υφίσταται έναν ενίοτε αιφνίδιο κλονισμό, τόσο πιο ισχυρό όσο ισχυρός είναι και ο δεσμός που καταλύθηκε. Για εκείνον που προδίδει, η προδοσία περιέχει δύο αντίρροπες κινήσεις: είτε συνιστά μια απελευθέρωση (η προδοσία ως αθέτηση δεσμού που κρατούσε δέσμιο το υποκείμενο), είτε ένα άλμα στο κενό. Τούτο γίνεται φανερό μέσα από ορισμένα βιβλικά παραδείγματα. Ο Αβράαμ καλείται να θυσιάσει το παιδί του, και υπό μία έννοια προδίδει τον δεσμό αίματος με τον γιο του, έναν από τους πλέον ισχυρούς στη φύση. Όμως μεταβαίνοντας «στη γη την υψηλή» (Γένεσις, κεφ. Κβ’ 22), η προδοσία του πατρικού δεσμού συνιστά μία απελευθερωτική μετάβαση προς τον Θεό. Δι’ αυτής εγκαθιδρύεται η πίστη σε μια άλλη έκταση, και ως ανταμοιβή αποκαθίσταται εκ των υστέρων η αρχική κατάλυση του δεσμού της πατρότητας. Αντιθέτως, ο Ιούδας προδίδοντας τον Ιησού, διαπράττει ένα άλμα στο κενό που τον οδηγεί στην αυτοκτονία.

Μια τέτοια αλλαγή οπτικής γωνίας (από το συναίσθημα της ντροπής κατά Ουίλιαμς, στην πράξη-συμβάν της προδοσίας) απεικονίζει ένα μεγάλο μέρος του έργου των αρχαίων τραγικών ως ιστορίες προδοσίας μέσω των οποίων αναδύεται, εν είδει κάθαρσης, μια άλλη έννοια πίστης (ή μοναξιάς). Συντελείται μία κατάλυση ή αθέτηση δεσμών οικογενειακών, γονεϊκών, ερωτικών, φυσικών, κοινωνικών και πολιτικών. Η Αντιγόνη, η Ορέστεια, ο Οιδίπους πρόδωσαν και προδώθηκαν. Η δε τραγωδία στην οποία αποκαλύπτεται η προδοσία σε όλες τις εναλλαγές (προδότης, προδομένος) και κινήσεις (απελευθέρωση, άλμα στο κενό), είναι η Μήδεια. Πρόδωσε το θρόνο της και τον πατέρα της, σκότωσε τον αδελφό της, πίστεψε στο εραστή και σύζυγο, προδόθηκε από αυτόν, πρόδωσε εντέλει τη μητρική ιδιότητα σκοτώνοντας τα παιδιά της, και τελικά αναλήφθηκε στον ουρανό ως κόρη του Ήλιου, έχοντας αποδώσει δικαιοσύνη, προερχόμενη θαρρείς από μια θεϊκή αναγκαιότητα.

Εν πάση περιπτώση, χάρη στο βιβλίο του Ουίλιαμς έχουμε ένα πλαίσιο αναφοράς που μας φέρνει προ οφθαλμού λεπτές αποχρώσεις για ζητήματα ταυτότητας και αυθεντικής ύπαρξης, πυροδοτώντας ανάλογους προβληματισμούς στη σκέψη του αναγνώστη. Η δε τριβή με την κλασική γραμματεία προσφέρει ποικίλες διαισθήσεις και προεκτάσεις.

Ο Πέτρος Πολυμένης είναι δρ Φιλοσοφίας