Διάκενα και αποστάσεις

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

Μαρία Καραχρήστου, Αct 1-2-3-4, 2016, ακρυλικό σε ύφασμα, από την ομαδική έκθεση με τίτλο Fields of Vision που πραγματοποιείται στη γκαλερί Έκφραση- Γιάννα Γραμματοπούλου (Βαλαωρίτου 9^Α, Αθήνα). Μέχρι 2/7

 ΑΡΕΤΗ ΓΚΑΝΙΔΟΥ, Χαράζει ο άλλος μου εαυτός, εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2015

Η ουσία του ποιητικού συμβάντος είναι η σχέση του συμβάντος με τις λέξεις. Με μια ευρύτερη σημασία, είναι ο υπαινιγμός της διαρκούς σύγκρουσης του συμβάντος με τις λέξεις οι οποίες ανακαλούνται προκειμένου το συμβάν να φανερώσει την ποιητικότητά του, να μετουσιωθεί δηλαδή σε συμβάν ποιητικό, καταχρώμενο τις ανακαλούμενες λέξεις, διευρύνοντας τις αποστάσεις μεταξύ τους μέσα στην ποιητική πρόταση, και τελικά αφήνοντας τις λέξεις να επιπλέουν μέσα στην ποιητικότητα του συμβάντος. Πάντως, οι λέξεις είναι "απολύτως αναγκαίες", αρκεί να είναι κινήσεις λέξεων, περιοχές ροής μέσα στις οποίες η σύγκρουση συμβάντος και λέξεων δημιουργεί τον τρόπο με τον οποίο το ποίημα υπάρχει.

Για να μεταθέσω στο ποιητικό συμφραζόμενο μια θεμελιώδη διατύπωση του Michel Foucault, το ποίημα "δεν είναι καθόλου μέσα σε τούτη εδώ τη λέξη ούτε σ' εκείνη εκεί τη λέξη, καμιά από τις λέξεις που μπορούμε να δούμε και να διαβάσουμε δεν λέει αυτό που είναι τώρα υπό ερώτηση [προσθήκη δική μου: η ποιητικότητα του ποιήματος], πρόκειται μάλλον για εκείνο που λέγεται διά μέσου των λέξεων, μέσα στα διάκενά τους, μέσα στην απόσταση που τις χωρίζει".

Η διατύπωση του Foucault είναι ο κανόνας όχι μόνο της ανάγνωσης, αλλά και κατ' εξοχήν της γραφής οποιουδήποτε κειμένου, ποιητικού ή όχι, και αυτόν τον κανόνα επιχειρώ τώρα να ανασύρω, γράφοντας σχετικά με τη συγκρουσιακή σχέση ποιητικού συμβάντος και ανακαλούμενων λέξεων. Αφορμή είναι ένα ποιητικό κείμενο από την υπό συζήτηση ποιητική εργασία της Αρετής Γκανίδου.

Το παραθέτω:

Κάτω απ' τον κάμπο της φωνής μου η Πολιτεία

αρδευτική      Με σήραγγες κανάλια κι οδοδείκτες

Ωστόσο έξω στον αέρα ανατρέφω

               μιγάδες λέξεις

Στα σύμφωνά τους εντοιχίστηκαν λεπτές ανάσες

             άλλων

Τσέρκια που σφίγγουν τα φωνήεντα

να μην χυθούν σαν ποταμοί και πνίξουν κάθε νόημα

                    και μένα

Στο ποίημα αυτό, νομίζω ότι εκτίθεται ένας σκληρός πυρήνας της πολιτικής λειτουργίας, ο οποίος μπορεί να λειτουργήσει και ως credo για την υπό ερώτηση ποιητικότητα του ποιητικού κείμενου. Εδώ πράγματι, η φωνή που εκφέρει τις λέξεις δεν είναι καθόλου μέσα σε αυτή ή την άλλη λέξη. Η φωνή μιλά τον εαυτό της ποιητικά διαμέσου των λέξεων, μέσα στα διάκενα και στις αποστάσεις που τις χωρίζουν τη μία από την άλλη. Γι' αυτό ακριβώς η σύγκρουση ποιητικού συμβάντος και λέξεων ομολογείται απερίφραστα, με την καταδυνάστευση που ασκούν τα σύμφωνα και τα φωνήεντα επάνω στη φωνή ή στον κάμπο της φωνής, μέσω της διακειμενικότητας μιγάδων λέξεων.

Μέσα σε αυτή την καταδυνάστευση, οι ηχοεικόνες, που είναι ο παραδεισιακός τόπος κυρίως του μοντερνικού φορμαλισμού, φαίνεται να παραπαίουν εξαιτίας μιας αβεβαιότητας, σχεδόν υπαρκτικής, σαν να μην μπορούν να εδραιώσουν το βάρος και τη θέση τους μέσα στο ποιητικό κείμενο και προς χάριν του ποιητικού κειμένου. Το ίδιο το ποιητικό συμβάν τίθεται κατ' αυτόν τον τρόπο υπό ερώτηση:

να μη χυθούν σαν ποταμοί και πνίξουν κάθε νόημα

 και μένα

Θα πρέπει μάλλον προς χάριν του ποιήματος να επιστρέψουμε στα διάκενα και στις αποστάσεις των λέξεων. Διότι πράγματι το ποίημα ποιείται εντέλει μέσα από διάκενα και αποστάσεις λέξεων, όχι μέσα από τις "απαραίτητες λέξεις" που ο ποιητικός μοντερνισμός επέβαλε, προκειμένου να εδραιώσει τις ηχοεικόνες του.

Ποιός ουρανός λοιπόν και πού σωριάζεται

πού ξεθυμαίνει ο πάταγος ποιόν ξεκουφαίνει

Στους στίχους αυτούς, το βάρος πέφτει αναμφισβήτητα στην απόσταση που τελικά συγκροτεί την ποιητική διερώτηση. Χωρίς την απόσταση αυτή, η διερώτηση δεν υπάρχει, ή παραμένει μια εξωτερικότητα, μια ρητορική του ποιήματος. Έχει εξάλλου προηγηθεί η ανάμνηση του Σολωμού, "άκρα του τάφου σιωπή". Αλλά ενώ αυτή ακριβώς η διακειμενική ανάμνηση θα έπρεπε, κατά τον μοντερνικό κανόνα, να συγκροτεί την εκφραστική απόπειρα, το διάκενο την καλύπτει, ή πάντως την προσανατολίζει διαφορετικά, όχι ως διακειμενικότητα αλλά μάλλον ως αντίθεση προς τη διακειμενικότητα.

Θα μπορούσα να συνεχίσω την ανάγνωση των ποιητικών κειμένων της Γκανίδου, παρέχοντας τεκμήρια της ποιητικής γραφής διακένων και αποστάσεων (π.χ. Μαύρη χολή σταγόνα δεν βαστά από ουράνιο τόξο / Πέφτει κομμάτια ο ουρανός σωριάζεται). Όμως, η τροποποίηση της ποιητικής φωνής, την οποία απαιτεί η ποιητική της, έχει ανάγκη από μια συνεχή επανεξέταση των "αναγκαίων λέξεων" και πιστεύω ότι αυτή η επανεξέταση μπορεί να οδηγήσει σε μια σημαίνουσα κατακόρυφο της γραφής της.

Επανέρχονται τώρα σε ένα ορισμένο κενό που η λήθη το απέφυγε ή το συγκάλυψε, όπως θα έλεγε ο Foucault, και το οποίο συγκροτεί ποιητικούς πυρήνες έκδηλους μέσα στην ποιητική γραφή. Μήπως όμως αυτό το κενό δεν είναι ο τρόπος του ποιητικά ομιλείν; Μια διαρκής αναζήτηση αυτού που η λήθη, μέσω των "αναγκαίων λέξεων", απέφυγε ή συγκάλυψε;

Σηκώνεται αέρας στα βαθιά

Μανιάζει    Αναποδογυρίζει τα βουνά

Καρφώνονται στο χώμα οι κορυφές

Σκουληκιασμένο το φεγγάρι ξερνά τα σωθικά του

Παρά ταύτα, η μαγεία των λέξεων επιμένει να είναι το αναπόφευκτο πεπρωμένο της ποιητικής γραφής, έστω και με τα διάκενα και τις αποστάσεις που χωρίζουν τις λέξεις και τις κάνουν να αιωρούνται αναποφάσιστες μέσα στο ποιητικό συμβάν.

Αυτό ακριβώς είναι το πλέον ουσιώδες που αποκομίζει ο αναγνώστης των ποιητικών κειμένων της Γκανίδου: εναντίον των λέξεων και υπέρ των αποστάσεων, αλλά πάντα με τη γοητεία των λέξεων και τη μαγεία τους. 

Ο Στέφανος Ροζάνης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας