Σημειώσεις στον μαυροπίνακα

Η ελληνική συμμετοχή στη Βiennale Αρχιτεκτονικής

ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗ

Η φετινή Βiennale Αρχιτεκτονικής στη Βενετία με διεθνή επιμελητή τον Alejandro Aravena δείχνει ότι η τόλμη δεν είναι μόνο στην εμφάνισή του, αλλά στο περιεχόμενο των επιλογών του, που προσδιορίζoνται σε μεγάλο μέρος τους στο να ξαναβρεί η αρχιτεκτονική τις χαμένες της αξίες, να αναζητήσει απαντήσεις στην ανισότητα, στη μόλυνση, στη μετανάστευση. Να δημιουργηθεί εκείνο το μέτωπο για τα δικαιώματα στον δημόσιο χώρο και την ποιότητα ζωής τα κοινά. Αυτή η Biennale επιστρέφει στα πρωταρχικά, στον άνθρωπο και στις ανάγκες του. Σε μια Ευρώπη που υψώνει τοίχους και κλείνει σύνορα φαίνεται να ανοίγει διαδρομές, συνεργασίες, να παραδέχεται τη κρίση και την επισφάλεια, το προσφυγικό, να θέλει να ξεπεράσει τον φόβο και να αναζητήσει απαντήσεις. Όπως έγραφε μία πινακίδα στο περίπτερο του Μεξικού: «Η αρχιτεκτονική από μόνη της δεν λύνει τα κοινωνικά προβλήματα». Φαίνεται όμως οτι η αρχιτεκτονική σε αυτή τη φάση επιθυμεί τη συνεργασία με άλλους τομείς για να βρει άμεσα απαντήσεις. Η Γερμανία στο περίπτερό της γκρεμίζει τοίχους και απαντάει «Making Heimat” με μια έκφραση που σημαίνει “Κάνοντας πατρίδα, σπίτι”.

Οι απαντήσεις αυτής της Biennale δεν έρχονται από τα μεγάλα ονόματα της αρχιτεκτονικής, ούτε από τις ισχυρές χώρες, αλλά από τους αρχιτέκτονες από χώρες που βρίσκονται σε ευάλωτες συνθήκες που ζουν στο δέρμα τους τα προβλήματα και τις κοινωνικές αντιθέσεις του καπιταλισμού, όπως συμβαίνει στη πατρίδα του Aravena, στη Χιλή. Στην είσοδο της Arsenale σχηματίζεται ένα δάσος από μέταλλα με την ανακύκλωση των profil της προηγούμενης Biennale. Η περιφέρεια των πόλεων και τα κοινά αγαθά ξανασχεδιάζουν τη πραγματικότητα στο ιταλικό περίπτερο. Χαρακτηριστικό επίσης είναι το παράδειγμα της επικίνδυνης, με έντονα κοινωνικά προβλήματα πόλης Medellin στην Κολομβία που o κολομβιανός αρχιτέκτονας Giancarlo Mazzanti μετέτρεψε μέσα από την κατασκευή μιας βιβλιοθήκης ή μάλλον μιας σειράς βιβλιοθηκών και κοινωνικών κέντρων. Πρόκειται για μια «aid architecture” που περιλαμβάνει επίσης επεμβάσεις στα μέσα μεταφοράς (τελεφερίκ), στην ύδρευση στην αποχέτευση, στην ηλεκτροδότηση και στη δημιουργία πολλών σκιασμένων χώρων.

Το Ελληνικό Περίπτερο βρίσκεται σε αυτό το ρεύμα και ό,τι συμβαίνει μέσα σε αυτό μοιάζει να προβληματίζει, να συγκινεί, να κινεί το ενδιαφέρον. Δεν είναι τυχαίο ότι για πρώτη φορα την έκθεση την αναλαμβάνει μέσα απο τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων, που ορίστηκε επιμελητής, ένα συλλογικό σχήμα και όχι ένας αρχιτέκτονας που έχει επιλεγεί από το υπουργείο με απροσδιόριστο τρόπο, όπως γινόταν στο παρελθόν. Η ελληνική συμμετοχή μοιαζει μια μοναδική ευκαιρία για τους έλληνες αρχιτέκτονες και τη επισφάλεια την οποία βιώνουν. Τέσσερις μήνες διήρκησαν οι συλλογικές διαδικασίες μέσα στις οποίες γεννήθηκαν προβληματισμοί, συνεργασίες, αντιπαραθέσεις.

Στη Βενετία ο χώρος αποπνέει μια χαλαρότητα και ηρεμία, και ήταν σημαντική και συμβολική η πρώτη κίνηση να φύγουν οι ψευδοροφές και να εμφανιστεί καθαρός ο χώρος του Περιπτέρου. Τα κεντρικά του στοιχεία είναι το αμφιθέατρο για να γίνονται συνελεύσεις, συζητήσεις∙ ακόμη και κενό το αμφιθέατρο είναι μια υπόμνηση στο συλλογικό και στις συνελεύσεις που συντελέστηκαν ανάμεσα στους αρχιτέκτονες που αποτελούν τη συλλογικότητα, αλλά και στις συνελεύσεις σε πλατείες και καταλήψεις. Σημαντικό στοιχείο του χώρου αποτελεί ο μαυροπίνακας, όπου γράφονται απο τους επισκέπτες αιτήματα, προβληματισμοί, σε διαφορετικές γλώσσες, καθώς και οι προβολές στις δυο πλευρές του χώρου.

Το άνοιγμα του ελληνικού Περιπτέρου στο κοινό έγινε με μια συλλογική δράση ενεργοποίησης του χώρου, το House Warming Performance, όπου διαφορετικές φωνές ακούστηκαν∙ ήταν οι φωνές κάποιων από τους αρχιτέκτονες που συμμετέχουν και που ταξίδεψαν με διαφορετικούς τρόπους ως εδώ, πολλοί ακόμη με τη βαλίτσα στο χέρι, καθώς δεν ήξεραν πού θα κοιμηθούν το βράδυ, που γέμισαν τις κερκίδες, που αρχικά φώναζαν δυνατά λέξεις που καταλάμβαναν τον χώρο, "Εξορία", "Κοινότητα", "Όχι Σύνορα", σε διαφορετικές γλώσσες... και στη συνέχεια μίλησαν για τη δουλειά τους, για την κρίση του επαγγέλματος, για το προσφυγικό, ή έκαναν performances, και επιτέλους γνωρίστηκαν μεταξύ τους από κοντά, καθώς πολλοί-ές ζουν και εργάζονται σε διαφορετικά σημεία του κόσμου.

Οι επισκέπτες κατά τη διάρκεια της ενεργοποίησης βρίσκονταν μπρος σε μια ευχάριστη έκπληξη, καθώς στην είσοδο έπαιρναν ένα ματσάκι άγρια μέντα και έγραφαν κι αυτοί λέξεις και φράσεις στον πίνακα. Αισθανόντουσαν στον χώρο οικεία, φιλόξενα.

 Το αμφιθέατρο σιγά σιγά γέμισε από τα σώματά μας και από τα σώματα των επισκεπτών∙ ο καθένας εδώ είχε βήμα και χώρο να μιλήσει, να εκφρασθεί, να παρουσιάσει εικόνες στις μεγάλες προβολές, να επιτελέσει. Η Ευρώπη στο δάπεδο του περιπτέρου γέμιζε στις διαδρομές συμβολικά με το αίμα των προσφύγων, δίπλα σε φωτογραφίες από τους τόπους εξορίας της Μακρονήσου και της Μόριας( κέντρο κράτησης στη Λέσβο). Ο Προμηθέας φάνηκε καθ’ όλα επίκαιρος και η εκδήλωση έκλεισε μ’ έναν κύκλο των συμμετεχόντων.

Στη συνέχεια ακολούθησαν τα εγκαίνια του Περιπτέρου, με μαστίχα, ρακί τυρί κι ελιές, και οι επισκέπτες γέμισαν πάλι τις κερκίδες και συνολικά φαίνεται ότι η ημέρα αυτή θα μείνει στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής, καθώς φάνηκε να ανοίγει μια νέα διαδρομή, όπου τα σώματά μας είναι σώματα με σημασία, είναι αυτά που καθορίζουν τους χώρους, τις συλλογικές διαδικασίες.
Η ελληνική συμμετοχή βρίσκεται περήφανη δίπλα σε άλλες αυτών των χωρών που αγωνίζονται για την επιβίωση και ενώ είναι περιθωριοποιημένες από τον καπιταλισμό εκφράζουν τα σύγχρονα αιτήματα της αρχιτεκτονικής, και είναι αυτές που αναδεικνύονται μέσα από τη φετινή Biennale, σε χώρες όπως το Περού, που έρχεται να θυμίσει με μια εγκατάσταση τα προβλήματα του Αμαζονίου, το Μεξικό, τη Χιλή, την Αργεντινή. Εκεί που βρίσκονται αρχιτέκτονες όπως η Μaria Giuseppina Grasso Cannizzo από τη Σικελία, που η δουλειά της στο Νότο της Σικελίας αναζητά τη χαμένη τιμή της αρχιτεκτονικής. Αυτές τις χαμένες αξίες της αρχιτεκτονικής έρχεται να μας θυμίσει ο Αlvaro Siza με ένα καθαρά πολιτικό site specific project στις κοινωνικές κατοικίες που ο ίδιος σχεδίασε στο νησί της Giudeca (Where Alvaro meets Aldo). 

Ανάμεσα σε όλα αυτά και σε πολλά άλλα η ελληνική συμμετοχή είναι αυτή τη φορά πολλά υποσχόμενη, καθώς εμφανίζει την αρχιτεκτονική ως μια συλλογική δράση που συντίθεται από αποσπάσματα που αναζητούν να συντεθούν και να απαντήσουν στη κρίση, στο προσφυγικό, στη κρίση του επαγγέλματος, και στους χώρους ως κοινά.

Ο μαυροπίνακας αποτελεί σημαντικό εύρημα, καθώς χρησιμοποιείται απο τους επισκέπτες και γίνεται ένα ζωντανό μεταβαλλόμενο στοιχείο, που αντανακλά προβληματισμούς και συμβάντα. Το προσφυγικό εμφανίζεται ως κεντρικό θέμα στις προβολές και στις πινακίδες,στα τεύχη και στα ερωτήματα στον πίνακα.

Εκείνο βέβαια που λείπει στο ελληνικό περίπτερο είναι οι υλοποιημένες προτάσεις της κοινωνικής αρχιτεκτονικής, όπου ο η αρχιτέκτονας είναι ενεργός μαζί με τις κοινότητες, στοιχείο που υπάρχει σε πληθώρα σ’ αυτή την Βiennale, από πολλές χώρες, απο την Κολομβία ως την Ιταλία, κι αυτό γιατί ως τώρα στο έργο των συλλογικοτήτων που αναπτύχθηκαν στο γίγνεσθαι της χώρας οι αρχιτέκτονες ήταν με την ιδιότητά τους σχεδόν απόντες, αλλά και από μια γενικότερη υποτίμηση της κοινωνικής αρχιτεκτονικής στο γίγνεσθαι της χώρας. Αυτή ομως η συλλογικότητα, οι εκδηλώσεις και τα εργαστήρια που θ’ ακολουθήσουν στην Βενετία  και  κυρίως στην Ελλάδα ,μπορεί να αποτελέσουν κίνητρα για να αναπτυχθούν στον τόπο καθώς είναι τόσο απαραίτητες.

Oi συμμετέχοντες στο συμβάν της Ενεργοποίησης House Warming που άνοιξε το ελληνικό περίπτερο λίγο πριν από τα εγκαίνια ήταν η Τόνια Κατερίνη: Το συλλογικό εγχείρημα και η θεματική του Περιπτέρου (τοποθέτηση), Βίκυ Παναγιωτοπούλου: Το διακύβευμα της συλλογικότητας (τοποθέτηση), Όλγα Μπαλαούρα: The Geographies of our Social Responsibility, Γιούλη Ψαλλίδα, Μαρία Κασσόλα: (εκ μέρους της Ανοιχτής Συνέλευσης Μηχανικών), Μάνος Λαουτάρης: Reporting from Piraeus, Ελένη Τζιρτζιλάκη: Exile Europe/Migration Diary(επιτελεστική πράξη), Σοφία Βυζοβίτη: Emergency shelters, Μαίρη Μαυρίδη The sustainable shelter: From temporary to permanent, Κωνσταντίνος και Πρόδρομος Γουναρίδης: Strongholds of Memory, Παναγιώτης Κουμουνδούρος Promethean not practical (επιτελεστική πράξη), Ελένη Πετούρη: Participatory planning – redefining the architect’s role", Ζωή Κιμπέζη: Activation of deserted archeological sites and locations of special importance in Attica, as commons , Ελίνα Καραναστάση: A tale of two homes, Χριστίνα Αμπατζίδου(Before light): Collective operations for lighting interventions, Ήβη Διαμαντοπούλου και Farzin Lotfi-Jam: Still life, Χαρά Γαβρά: Interdisciplinary explorations: challenging the borders of architectural design, Ιάσων Πανταζής: Building the Engrigoros (επιτελεστική πράξη).

Η Ελένη Τζιρτζιλάκη είναι αρχιτέκτονας

www.nomadikiarxitektoniki.net