Η εικόνα που έχουμε για τον κόσμο

ΤΗΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΚΑΡΕΛΑ

Βάσω Γκαβαϊσέ, BLACK ROCK, 2015, από την ατομική έκθεση της καλλιτέχνιδας που πραγματοποιήθηκε στη γκαλερί ΑΔ

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ, Πρώτες μεταφυσικές αρχές της φυσικής επιστήμης, εκδ. Printa, σειρά «Στις πηγές της γνώσης», μετάφραση Χάρης Τασάκος, σελ. 186.

Περισσότερο από την ιστορία της φιλοσοφίας, διαβάζοντας τις Πρώτες μεταφυσικές αρχές της φυσικής επιστήμης, πρέπει να έχει κανείς κατά νου την ιστορία των επιστημών. Όχι μόνο γιατί ο Καντ γράφει αμέσως μετά το έργο του Νεύτωνα, αλλά γιατί βρίσκεται εν μέσω αυτού που ονομάζουμε, έστω λίγο βιαστικά, «επιστημονική επανάσταση» ή, καλύτερα, διαμόρφωση της επιστήμης με την σύγχρονη έννοια του όρου, όπως και της αντίληψης του κόσμου, του ανθρώπου, της φύσης, της κοινωνίας που η διαμόρφωση αυτή επιφέρει. Από τον όρο «επιστημονική επανάσταση» θα προτιμήσω εδώ τον όρο «νευτώνεια μηχανική», μια και ο Καντ γράφει στον απόηχο του συγκεκριμένου συστήματος. 

Η πρόθεση του Καντ να θεμελιώσει μεταφυσικά την φυσική της εποχής του είναι ξεκάθαρη ήδη από την προκριτική περίοδο. Οι Πρώτες μεταφυσικές αρχές δημοσιεύονται το 1786, δηλαδή πέντε χρόνια μετά την πρώτη έκδοση της Κριτικής του καθαρού λόγου (η δεύτερη είναι του 1787)· βρισκόμαστε λοιπόν στην καρδιά αυτού που ονομάζουμε κριτική περίοδο. Η Κριτική του πρακτικού λόγου δημοσιεύεται το 1788, ενώ η Κριτική της κριτικής ικανότητας το 1790.

Όπως σημειώνει ο Χ. Τασάκος στην εξαιρετική εισαγωγή του, για τον προσδιορισμό της θέσης των Πρώτων μεταφυσικών αρχών στο καντιανό σύστημα θα ανατρέξουμε στην ταξινόμηση της υπερβατολογικής μεθοδολογίας της Κριτικής του καθαρού λόγου: «Η φιλοσοφία του καθαρού Λόγου είναι λοιπόν είτε προπαιδευτική, και ονομάζεται Κριτική, είτε το σύστημα του καθαρού Λόγου, και ονομάζεται  Μεταφυσική». Η μεταφυσική της φύσης διαιρείται σε υπερβατολογική φιλοσοφία και ορθολογική Φυσιολογία. Η εμμενής Φυσιολογία πραγματεύεται τη φύση ως το σύνολο των αντικειμένων των αισθήσεων, και ονομάζεται ορθολογική Φυσική, αν αναφέρεται στα αντικείμενα των εξωτερικών αισθήσεων, και ορθολογική Ψυχολογία, αν αναφέρεται στο αντικείμενο της εσωτερικής αίσθησης (τη νοούσα φύση). Οι Πρώτες μεταφυσικές αρχές αποτελούν το μέρος της μεταφυσικής της φύσης που αντιστοιχεί σε αυτό που ο Καντ ονομάζει ορθολογική Φυσική.

   

Πρόκειται για το βασικότερο έργο του Καντ όσον αφορά τη φιλοσοφία της φύσης. Ο όρος «φιλοσοφία της φύσης» χρησιμοποιείται από τους ιστορικούς όταν αναφέρονται στη φιλοσοφική μελέτη του φυσικού κόσμου πριν την έλευση της σύγχρονης επιστήμης. Ασφαλώς, όταν γράφει ο Καντ η σύγχρονη επιστήμη είναι ήδη εν εξελίξει, οι φιλοσοφικές αντιλήψεις όμως, όπως και η πολύ ευρύτερη έννοια της  Weltanschauung (η εικόνα του κόσμου που το σύνολο των πεποιθήσεων της εκάστοτε εποχής συνθέτουν), εξελίσσονται με άλλους ρυθμούς.

Αν και ο όρος Weltanschauung εμφανίζεται στους γερμανούς ρομαντικούς του 19^ου αιώνα, και γίνεται πολύ πιο δημοφιλής με τον Τ. Κουν στον 20^ό, είναι χρήσιμο να έχει κανείς στο μυαλό του διαβάζοντας τις Πρώτες μεταφυσικές aρχές, ότι ο Καντ είχε συλλάβει μία άλλη εικόνα του κόσμου, την οποία και προσπαθούσε να θεμελιώσει μεταφυσικά, με τα εργαλεία και τις κατηγορίες που αυτή η εικόνα, αυτό το επιστημονικό παράδειγμα του παρείχαν.

Τί εννοώ: η επιστήμη κάθε εποχής δημιουργεί και μια νοοτροπία, ένα πλαίσιο, που δεν έχει να κάνει μόνο με τα φυσικά φαινόμενα, αλλά και το πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και την θέση μας σε αυτόν· η αναγκαιότητα ή όχι μιας μεταφυσικής του Θείου στο εκάστοτε πλαίσιο είναι ένα κλασσικό παράδειγμα, όπως επίσης και η αντίληψη του ατόμου: στην εικόνα του κόσμου που σχεδιάζεται από τις γνώσεις που έχουμε γι’ αυτόν, πρέπει για παράδειγμα να υπάρχει και χώρος για να αναπτυχθούν οι ανθρωπιστικές επιστήμες όπως τις ξέρουμε σήμερα· διαφορετικά θα απορροφηθούν από άλλους κλάδους.   

Για τον Τ. Κουν, επιστήμονες που ζουν και ασκούν στο πλαίσιο διαφορετικών «επιστημονικών παραδειγμάτων» (σε εισαγωγικά – ο όρος είναι από μόνος του αντικείμενο μελέτης) ζουν σε διαφορετικούς κόσμους, με την έννοια ότι βλέπουν, βιώνουν και αντιλαμβάνονται άλλα πράγματα ο ένας από τον άλλον: ένα εκκρεμές για κάποιον που ζει στο μεσαίωνα δεν είναι εκκρεμές – είναι ένα αντικείμενο που κινείται πέρα δώθε. Έτσι κι εδώ, όταν ο αναγνώστης συναντήσει τους όρους ορθολογική φυσιολογία, φορονομία και δυναμική, θα τους διαβάσει σαν ιστορικούς όρους, υπό το πρίσμα της ιστορίας των ιδεών, σε μία περίοδο που επιστήμη και φιλοσοφία παλεύουν να επαναπροσδιορίσουν τα σύνορά τους.

Σήμερα, οι γνωσιακές αντιλήψεις που διαμορφώνουν την εικόνα που έχουμε για τον κόσμο προσδιορίζονται από το επιστημονικό παράδειγμα της εποχής μας, μετά τον Αϊνστάιν, τον Πλανκ, την επανάσταση της πληροφορικής αλλά και την εξέλιξη των ανθρωπιστικών επιστημών∙ υπό αυτή την έννοια, μπορούμε να πούμε, μαζί με τον Τ. Κουν, ότι ζούμε σε έναν κόσμο διαφορετικό, και τόσο ασύμμετρο με τις Πρώτες μεταφυσικές αρχές του Καντ.