Ένα σχόλιο στην ποίηση του Μανόλη Πρατικάκη

Όταν ο κομμένος «τένοντας του λόγου» συναντά τα πράγματα

ΤΗΣ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑΣ ΣΙΑΦΑΚΑ

Pablo Picasso, Ιππέας τσίρκου και κλόουν, 6.3.1961, λιθογραφία, 56 x 76,1 εκ.

Ο Μανόλης Πρατικάκης, ακολουθώντας και πάλι την πάγια τακτική επαναπροσδιορισμού του ποιητικού του έργου μέσα στο χρόνο, καταθέτει στο βιβλίο Εκλογή από το έργο του (εκδόσεις Καλέντης, 2014) την πιο πρόσφατη αυτοκριτική του. Ο ποιητής αυτοανθολογείται, αρχής γενομένης από τη συλλογή Ποίηση 1971-1974 και συμπεριλαμβανομένης και της συλλογής Κιβωτός (2012). Έχοντας την ευκαιρία να ξαναδούμε συνολικά τη δυναμική της ποιητικής του, θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα στοιχεία εκείνα που συνιστούν τόσο δομές στο έργο του όσο και οδηγούς για την προσωπική σφραγίδα του ποιητή, ανεξαρτήτως της θεματικής και της φόρμας που επιλέγεται κάθε φορά.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος που ο Πρατικάκης «μιλά το πράγμα» ή, ίσως καλύτερα, ο τρόπος με τον οποίο η ποιητική του «επιτρέπει να μιληθεί το πράγμα». Η παρουσία του αξιοσημείωτου αυτού στοιχείου σημαίνει πώς ήδη ο ποιητής «αυτοαποκηρύσσεται», παίρνοντας την απόσταση από τον εαυτό, απογυμνώνοντας τον εαυτό και αφήνοντας, την ίδια στιγμή, κενό χώρο για να ανατείλει και να ονοματιστεί το απολεσθέν αλλά και πανταχού παρόν «πράγμα» – Μνήμη του ξύλου τώρα που η φωτιά σε λέει/ δώσ’ μας για λίγο τη φεγγοβολή του μυστηρίου σου./ Εξήγησέ μας τα «νερά»./ Το μελανό φτερό του σπίνου την αυγή/ που καμπυλώνει προς τον Άδη./ Δώσ’ μας για λίγο μες στην αστραπή/ που σε σαλπίζει τα κλειδιά της πόρτας/ που δεν έγινες. (Από τη συλλογή Η μαγεία της μη διεκδίκησης) Α λέξεις! αγαπημένα μου κορίτσια./ Σκεπάζοντας κάποτε με ακόλαστη/ σύνεση τη γύμνια μου./ Εκεί που το ρούχο σας/ χάσκει/ αστράφτει/ το ηδονικό μου σώμα. (Από τη συλλογή Το σώμα της γραφής). «Πράγμα», το οποίο ενδύεται οντολογικά, προσωποποιείται και αποκτά ιδιότητες που το καθιστούν ικανό όχι μόνον να αποτελεί μέρος, αλλά και να μετέχει επί της ουσίας και διά της ενότητας σ’ έναν κοινό, υπαρκτό αλλά και αόρατο επίσης κόσμο, αντιληπτό διά μέσου των αισθήσεων. Ο ίδιος ο ποιητής σχολιάζοντας την οπτική του θα γράψει: (…) Γιατί τα πράγματα εκδικούνται./ Έχουν μια μνήμη τρομερή μια νομοτέλεια/ για ίση ανταπόδοση/ σα χημική παλίνδρομος εξίσωση/ ή σα μαχαίρι που γυρίζει στο φονιά/ αφού χτυπήσει στην ακατανόητη ελαστικότητα/ του φόνου. (Από τη συλλογή Οι παραχαράκτες).

Με αυτόν τον τρόπο, τόσο τα άψυχα αντικείμενα όσο και η φύση –τα φυσικά φαινόμενα, η χλωρίδα, η πανίδα αλλά και τα παράγωγά τους– αποτελούν όχι μόνον απλό μέλημα της ποιητικής γραφής αλλά και φόρο τιμής στην υπόγεια σχέση, στην επικοινωνία τους και στην ηδονική εκστατική εκτροπή που οι αισθήσεις κι ένα διαφορετικό επίπεδο συνείδησης επιφυλάσσουν στο ποιητικό υποκείμενo: (…) ψηλαφώ άγνωστα τοπία, αβάφτιστα σώματα μικρά έμβρυα φωνής, και, Κοίταξα τότε απ’ τη μισάνοιχτη πόρτα στην ξαφνική/ λάμψη της αστραπής τον άλλο χώρο./ Ό,τι ήταν άρωμα πριν γίνει σκόνη· ό,τι ήταν ύπνος/ κόκκινο φωνής· ό,τι ήταν στήθος στ’ ακρογιάλι./ Ανοιχτό για να μπαίνει μέσα ο ουρανός/ βάφοντας τα λόγια μας γαλάζια. (Από τη συλλογή Λιβιδώ).

Τα πράγματα, στην ποίηση του Πρατικάκη, ιερο/ποιούνται και μετα/γλωττίζονται στα ποιητικά τους ισοδύναμα· κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται και η αέναη κίνηση από το έξω προς το μέσα και από το μέσα προς το έξω, με αποτέλεσμα ο κόσμος να επανανοηματοδοτείται και να επανεπενδύεται ψυχικά: (…) Από το σκιερό τους άνοιγμα προβάλλει ο αμίλητος μόχθος των βημάτων. Τα κορδόνια λάσκα και γεμάτα κόμπους. Σημαδεύουν το τέντωμα του χρόνου. Την τριβή. Το γονάτισμα του σώματος. Κι άλλοτε σφιχτά σαν τα ράμματα μιας αόρατης πληγής. (Από τη συλλογή Αφημένα ήσυχα στη χλόη). Οι βράχοι ανέκαθεν μου έστελναν αλληγορίες και μεταφορές. Είπα πώς γίνεται και στα φιλιά μας ομοιοκαταληκτούν από καταβολής τα κύματα. Με σμίλη, με ελκόμενες πνοές η από μέσα γλύπτρια θ’ ανοίξει το πνευστό μας σπήλαιο (…) Άφησε να μιλήσει το νερό./ H τραχεία: η βιόλα· οι κυψελίδες-τσέμπαλο/με του αέρα τα κλαδιά. (Από τη συλλογή Η λήκυθος).

Η σταθερά αυτή επαναφέρει, επιπλέον, στην ποιητική του Πρατικάκη, τη συζήτηση αφενός για την αναγκαιότητα και τη λειτουργία του ανοίκειου στον ορισμό της ποίησης και αφετέρου το ζήτημα της γλώσσας ως καταλύτη αναφορικά με τις καινές συνάψεις των μερών του συμβάντος εντός του ποιητικού πεδίου· η γλώσσα ως αποκάλυψη του θαύματος των πραγμάτων και της λεπτής και ακριβούς τους σχέσης με το ομιλούν υποκείμενο· η γλώσσα ως λυτρωτική επαναφορά ενός κουρελιού από τη φορεσιά του απολεσθέντος, ως σώμα ακροβάτη και ως ενεργειακή φόρτιση ταυτισμένη με το σώμα. Στο ποίημα «Η κατοικία του ποιητή», από τη συλλογή Αφημένα ήσυχα στη χλόη, διαβάζουμε: Κεκαθαρμένος από τα περιττά θα περάσει επί των υδάτων· ή ως νήμα λινόν από οπήν βελόνης (να εννοείς στα πρόθυρα φωτός) (…) και το χιλιοτρυπημένο του ένδυμα, κασμίρι θλίψης από μισοκατεστραμμένο άστρο· κουρέλι απορριμματοφόρου που για μια στιγμή ως νεύμα τρεμάμενον εφάνη να χύνεται από τον ουρανόν.(…)

Πέραν τούτων, στην ποίηση του Πρατικάκη είναι εμφανής ο επιτυχής συγκερασμός της ψυχιατρικής με την ποιητική ταυτότητα: η γνώση που μεταλλάσσεται σε ποίηση και η ποίηση που αποκτά γνώση για την άγνοια του  εαυτού της – πρόκειται για δύο άξονες διακριτούς σε όλο το ποιητικό έργο, που αποδεικνύουν πως η φιλοσοφική ενατένιση και η γνώση, όταν συνταιριαστούν και ισορροπήσουν με τη φαντασία, την ανατροπή, τη σουρεαλιστική εικόνα, το συμβολισμό, το ρομαντικό και το λυρικό στοιχείο μπορούν να δώσουν κείμενα υψηλής αισθητικής, με εικόνα, ιδέα και συναίσθημα  σε πλήρη ισορροπία. Το ποίημα, για παράδειγμα, «Μεταστοιχείωση», από τη συλλογή Το σώμα της γραφής, ίσως να συνιστά και το προσωπικό μανιφέστο του ποιητή τόσο για τον ορισμό της ποίησης όσο και για τον ορισμό του ίδιου σε σχέση με αυτήν. Λίγοι χαρακτηριστικοί στίχοι: Έρωτα που με φέρνεις σε κατάσταση χαμού κάμε να τρίξουν τα θεμέλιά μου (…) Άφησε να κοπεί ο τένοντας του λόγου που σκεπάζει των πραγμάτων τους βαθύτερους αντικατοπτρισμούς (…) Μάζεψε μόνο –χρυσοθήρας– το φως και το χρυσάφι απ’ των ρημάτων τ’ ασίγαστα ρεύματα (ποταμού ροή απεικάζουσα πάντα τα όντα ψυχών είναι και δαιμόνων πλήρη).

Είναι εμφανές επίσης ότι τα πράγματα συν/κλονίζονται και μετα/τίθενται σε ένα Άλλο χωροχρονικό πλαίσιο, τόπο της ποιητικής γραφής και χρόνο συνάμα του ποιητικού υποκειμένου. Να μιλάω αλλιώς, με ανήκουστη χορδή/σ’ ένα παρθένο σημείο /της ακοής σας. Αυτός είναι ο παράδεισός μου (Από τη συλλογή Το σώμα της γραφής). Οι τολμηρές και ανατρεπτικές μεταφορές: τα χελιδόνια γίνανε ψαλίδια, κόβοντας το γαλάζιο σε βαμβακερές ζακέτες (τις γαζώνουν αρχάγγελοι με μαύρες μηχανές), (Από τη συλλογή Νύχτα εφημερίας) Kαι ο άντρας της μαύρος και αξύριστος μες στη σιωπή του καθισμένος στο πεζούλι μ’ ένα στόμα σφιχτό: μια πικρή χαραμάδα σιδερόπετρας (Από τη συλλογή Η παραλοϊσμένη)· το παιχνίδι με τους ήχους και τις λέξεις, Καιρός τώρα να σωπάσω. Ήρθε η ώρα να μιλήσει ο από αιώνες σιωπηλός σπλήνας (Από τη συλλογή Οντοφάνεια)· Ο δικός μου Παν: σε μια σύριγγα χώρεσε το συν-παν (Από τη συλλογή Ο μεγάλος ξενώνας)· η συνεχής σπειροειδής επανατοποθέτηση των σημαινόντων ώστε να παραμένει στιβαρός ο άξονας του ποιήματος, η έγνοια για τη ροή και τη μουσικότητα του λόγου και ο φιλοσοφικός λυρισμός (με τους προσωκρατικούς να κλέβουν την παράσταση) έτσι που κάτω από έλυτρα λουρίδες λουρίδες συλλαβίζω τους ξένους. Ακόμα μια πληγή αυτοσυνειδησίας μου εγκολπώνει σύρριζα τη λάμψη της. Η φιλότης το νείκος, η φιλότης το νείκος (Από τη συλλογή Η μαγεία της μη διεκδίκησης)· οι παλαιότερες ή οι πιο μοντέρνες φόρμες (ρίμα, ελεύθερος στίχος, ποίηση σε πρόζα), οι συνεχείς πειραματισμοί στη θεματική και στον τρόπο πραγμάτωσής της, πέρα από την όποια ορατή ή λιγότερο αντιληπτή συνομιλία με προγενέστερες ποιητικές μορφές, είναι δηλωτικά όχι μόνον της αφομοίωσης της ποιητικής παράδοσης αλλά και του χαρίσματος της δημιουργίας πέραν των σκιών του παρελθόντος, ισχυρό ζητούμενο για την ταυτοποίηση της ποιητικής δημιουργίας.

Eν κατακλείδι, θα λέγαμε ότι η ποίηση του Πρατικάκη αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη αξία στη συνείδηση προσφέροντας το διακαώς επιθυμούμενο στην Τέχνη, την αισθητική απόλαυση, καθώς ο αναγνώστης επανέρχεται κάθε φορά στην ανάγνωση του ίδιου ποιήματος, το οποίο του χαρίζεται με μέτρο, αποκαλύπτοντας κάθε φορά και μια καινούργια, όχι εξαρχής τόσο εμφανή διάσταση, μέσα από τις ρωγμές που οι φράσεις του αφήνουν. Εάν η αναγνωστική προσδοκία συνταυτίζεται με την αναζήτηση της πρωτοτυπίας, της εναλλαγής, της έγνοιας για τη γλώσσα, της πολυσημίας και της βαθιάς γνώσης του ανθρώπινου όντος, τότε η ποίηση του Πρατικάκη είναι σε θέση να προσφέρει έντονες πνευματικές στιγμές και ψυχική ανάταση στον απαιτητικό αναγνώστη.  

Η Ιφιγένεια Σιαφάκα είναι φιλόλογος