Η αποικιακή πραγματικότητα

ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΚΑΡΑΚΑΤΣΟΥΛΗ

Ράνια Ράγκου, Χωρίς Τίτλο, 2007, μικτή τεχνική, 150 x 150 εκ.

ΛΑΜΠΡΟΣ ΦΛΙΤΟΥΡΗΣ, Αποικιακές αυτοκρατορίες. Η εξάπλωση της Ευρώπης στον κόσμο, 16ος-20ός αι., εκδόσεις Ασίνη, σελ. 354

Το τελευταίο βιβλίο του Λάμπρου Φλιτούρη κάνει πράξη αυτό που όλοι όσοι προσπαθούμε να διδάξουμε το αντικείμενο της Ιστορίας της Αποικιοκρατίας –δεν είμαστε πολλοί αλλά έχουμε την πίστη ότι αξίζει τον κόπο– έχουμε αισθανθεί ως έλλειμμα. Οι μεταφράσεις ξένων έργων για την αποικιοκρατία που χρησιμοποιούμε εξ ανάγκης δεν μπορούν να καλύψουν την απουσία ενός ελληνικού συγκεφαλαιωτικού έργου που να παρουσιάζει την ιστορία της αποικιακής εξάπλωσης και το φαινόμενο του ιμπεριαλισμού στο κοινό μιας χώρας που μετά την Αρχαιότητα δεν παρουσιάζει  ιστορικό αποικιακής δράσης –αν και αυτό έχει προκαλέσει αρκετές συζητήσεις– ούτε αποικιακής κατοχής – και αυτό επίσης είναι συζητήσιμο, ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία. Το γεγονός ότι η Ελλάδα δεν συγκαταλέγεται επίσημα ούτε στις αποικιακές δυνάμεις του σύγχρονου κόσμου ούτε στις αποικίες του, μαζί με τον παραδοσιακό ελληνοκεντρισμό, αρκεί για να θεωρηθεί ότι το θέμα δεν μας αφορά και να αποτρέψει το δημόσιο ενδιαφέρον για τους αντίστοιχους προβληματισμούς που όμως έχουν απασχολήσει και συνεχίζουν να απασχολούν πλήθος επιστημόνων από πολύ διαφορετικά πεδία διεθνώς. Η Ιστορία, που είναι το θέμα του συγκεκριμένου έργου, ασφαλώς, αλλά και η Πολιτική Θεωρία, οι Διεθνείς Σχέσεις, η Ανθρωπολογία, οι Σπουδές Φύλου, η Δημόσια Υγεία και η Εκπαίδευση, και ο κατάλογος μένει ανοικτός…

Πολλώ δε μάλλον που η Ιστορία των Αυτοκρατοριών, η Imperial History, γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα στις αγγλο-σαξονικές χώρες, όπου πια μιλούμε για την New Imperial History, με δυναμισμό και ποικιλομορφία που εντυπωσιάζουν. Νέα επιστημονικά περιοδικά δημιουργούνται, συνέδρια και online συζητήσεις και μαθήματα πληθαίνουν, εκλαϊκευτικά βιβλία για το μαζικό κοινό βλέπουν το φως. Για δεκαετίες η Ιστορία των Αυτοκρατοριών χαρακτηριζόταν ως οπισθοδρομική –το να μελετάς τις αυτοκρατορίες συνεπαγόταν περίπου ότι τις υποστηρίζεις ή ότι τις νοσταλγείς– ή, στην περίπτωση των πρώην αποικιοκρατούμενων χωρών, ταυτιζόταν σχεδόν υποχρεωτικά με τον αντι-αποικιακό εθνικισμό. Με την εμφάνιση της Νέας Αποικιακής Ιστορίας, όμως, περίπου από τη δεκαετία του 1980 και κυρίως αναφορικά με τη Βρετανική Αυτοκρατορία, το πεδίο γνώρισε μιαν αναπάντεχη άνθηση. Ανοίχτηκε σε νέους δρόμους όπως η οικολογία ή ο φεμινισμός, η μελέτη του «αποικιακού λόγου [discourse] και η μεταποικιακή θεωρία, αξιοποίησε συνδυαστικά τα εργαλεία της ιστορικής έρευνας, της λογοτεχνικής κριτικής, των πολιτισμικών σπουδών, της ανθρωπογεωγραφίας, της γλωσσολογίας και της ψυχανάλυσης, και μας έδωσε πολύ πλούσιους καρπούς που αναλύουν σε βάθος το αποικιακό φαινόμενο σε όλες του τις εκφάνσεις. Νέες προσεγγίσεις, όπως τα αυτοκρατορικά δίκτυα, για παράδειγμα, αντικατέστησαν τις εθνοκεντρικές αφηγήσεις και η εστίαση έπαψε να είναι μονόδρομη.

Δεν μας απασχολεί πλέον μόνο πώς η αποικιακή κυριαρχία επηρέασε τις αποικίες αλλά και πώς οι αποικίες διαμόρφωσαν νοοτροπίες, αντιλήψεις και κουλτούρες στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Η βρετανική ή η γαλλική ιστορία τοποθετούνται στο κέντρο ενός παγκόσμιου ιστού αλληλοσυνδεόμενων ιστοριών όμως πια το ενδιαφέρον δεν είναι στο κέντρο αλλά στις ίδιες τις συνδέσεις. Μια άλλη ταυτόχρονη συνέπεια αυτής της εξέλιξης ήταν η ανάπτυξη των Υπεξούσιων Σπουδών, έτσι έχουν αποδοθεί στα ελληνικά οι Subaltern Studies, που ενδιαφέρθηκαν για τους αποικιακούς λαούς και την εμπειρία τους της αποικιακής κυριαρχίας, και έχει φυσικά σημασία το γεγονός ότι ξεκίνησαν από Ινδούς ερευνητές.

Αλλά και πιο παραδοσιακοί τομείς διερευνώνται με ανανεωμένο ενδιαφέρον, όπως η οικονομική ιστορία, η ιστορία των θεσμών, η στρατιωτική ιστορία. Μπήκαν καίρια ερωτήματα όπως ο σχηματισμός των αυτοκρατοριών, τα κίνητρα και ο ρόλος των κεφαλαιοκρατών και των επενδυτών του City του Λονδίνου, κατά πόσο η αποικιακή επέκταση ήταν αποτέλεσμα κεντρικού σχεδιασμού και αποφάσεων σε υψηλό επίπεδο ή κάποιας τυχαίας όσο και μοιραίας αλληλουχίας συμβάντων στην περιφέρεια, η σημασία της «άτυπης», informal, αυτοκρατορίας, το ενδιαφέρον ή η απουσία ενδιαφέροντος των Ευρωπαίων για τις αποικιακές κτήσεις τους. Και όλων των Ευρωπαίων; Ειδικές μελέτες δείχνουν, παραδείγματος χάριν, ότι η στάση απέναντι στην Αυτοκρατορία ποικίλλει ανάλογα με την κοινωνική τάξη του υποκειμένου, οι εργατικές τάξεις λίγο ασχολούνταν με το θέμα είτε επειδή αισθάνονταν ότι δεν τους αφορά είτε επειδή οι ανώτερες τάξεις τις κρατούσαν στην άγνοια. Όλα αυτά βέβαια δημιούργησαν πάθη και εντάσεις στην ακαδημαϊκή κοινότητα, τραβήχτηκαν διαχωριστικές γραμμές, σχηματίστηκαν αντίπαλα στρατόπεδα, οι οπαδοί της «Νέας» απέναντι στους υποστηρικτές της «Παλιάς» αποικιακής ιστορίας. Σημασία όμως έχει ότι ο χώρος ζωντάνεψε, ανανεώθηκε και σήμερα είναι από τους πιο συναρπαστικούς καθώς αντιστοιχεί από τη φύση του στη σύγχρονη τάση της ιστορικής επιστήμης για διεύρυνση του πεδίου της στην κλίμακα του πλανήτη, για μελέτη των «ολικών», global, φαινομένων, που διατρέχουν ηπείρους και ωκεανούς και νοηματοδοτούν με διαφορετικό τρόπο την ιστορική πραγματικότητα.

Με το βιβλίο του Λάμπρου Φλιτούρη έχουμε ένα έργο που καλύπτει διαφορετικές ανάγκες και αναγκαστικά ακολουθεί άλλες προδιαγραφές. Είναι ένα εγχειρίδιο ευσύνοπτο, και αυτό από μόνο του είναι άθλος, περιεκτικό και ξεκάθαρο στην αφήγησή του και στον συσχετισμό των παραγόντων. Ο συγγραφέας κατόρθωσε την πληρότητα της επισκόπησης του αποικιακού φαινομένου στη νεώτερη και τη σύγχρονη περίοδο, καλύπτει δηλαδή όλη την εξέλιξη των αυτοκρατοριών από τον Χριστόφορο Κολόμβο, στα τέλη του 15^ου αιώνα, μέχρι τον Ψυχρό Πόλεμο και την αποαποικιοποίηση. Αυτό αξίζει ένα σχόλιο. Η κλασική περιοδολόγηση διακρίνει την πρώτη από τη δεύτερη αποικιοκρατία, τις πρώτες αυτοκρατορίες της Ισπανίας και της Πορτογαλίας δηλαδή, που σχηματίστηκαν μετά τις Μεγάλες Ανακαλύψεις, από το μεταγενέστερο κύμα αποικιακής κατάκτησης του «νέου ιμπεριαλισμού» του 19^ου και 20^ού αιώνα. Στο βιβλίο που παρουσιάζουμε εδώ μας προσφέρεται το πανόραμα της εξάπλωσης  της Ευρώπης στον κόσμο, γιατί, όπως πειστικά υποστηρίζει ο συγγραφέας, ουσιώδεις δομικές ομοιότητες διαπιστώνονται στις ιμπεριαλιστικές πολιτικές και τα κίνητρά τους σε όλη την έκταση της νεώτερης και της σύγχρονης περιόδου. Αυτά είναι πρωτίστως οικονομικά, τόσο η αναζήτηση πρώτων υλών και εμπορικών διεξόδων για τα ευρωπαϊκά προϊόντα, όσο και η εξασφάλιση επικερδών τοποθετήσεων για τα πλεονάσματα κεφαλαίων της Ευρώπης, ιδίως της Αγγλίας μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση. Στη συνέχεια προστέθηκαν λόγοι ισχύος, γοήτρου και κύρους για τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης, παιχνίδια διπλωματικών ισορροπιών και διεθνούς ανταγωνισμού, με αποκορύφωση στη σύγκρουση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Οι Αποικιακές Αυτοκρατορίες του Λάμπρου Φλιτούρη μας προσφέρουν μια συνολική οπτική και συνδέουν τα φαινόμενα στον χώρο και τον χρόνο με επεξηγηματικές αναφορές, παραδείγματος χάριν, στην οργάνωση της σύγχρονης Βραζιλίας ή στην προέλευση του ονόματος των Τουπαμάρος της Ουρουγουάης. Δείχνει δηλαδή πόσο παρόν είναι το αποικιακό παρελθόν και πόσο απαραίτητη η γνώση του για την κατανόηση της σύγχρονης πραγματικότητας. Στηρίζεται σε μιαν εντυπωσιακή βιβλιογραφία που καλύπτει όλες τις εκδηλώσεις της αποικιοκρατίας, από τις πρωτοπόρους Ισπανία και Πορτογαλία, τη βρετανική και τη γαλλική αυτοκρατορία βέβαια, τις ήσσονος έκτασης, αλλά πολύ σημαντικές για την πληρέστερη κατανόηση του φαινομένου, ολλανδική, βελγική, ιταλική ή ιαπωνική, ακόμα και τις επεκτάσεις δια ξηράς προς τα δυτικά των Ηνωμένων Πολιτειών και προς τα ανατολικά της τσαρικής Ρωσίας.

Θα ήθελα να σταθώ σε ένα από τα πιο μεστά, κατά τη γνώμη μου, κομμάτια του βιβλίου, το δεύτερο μέρος, που χρονικά καλύπτει τους 19^ο και 20^ό αιώνες και αφορά την οργάνωση της ευρωπαϊκής αποικιακής κυριαρχίας. Από μεγάλη φροντίδα για τους ανενημέρωτους και μη ειδικούς αναγνώστες του, ο Φλιτούρης προτάσσει μια γενική επισκόπηση της ευρωπαϊκής ιστορίας της περιόδου ανά κράτος. Ίσως και ένα χρονολόγιο να κάλυπτε το κενό, σε τέτοια ακραία συμπύκνωση είναι δύσκολο να πει κανείς κάτι νέο. Αποζημιώνουν όμως οι σελίδες που ακολουθούν και εξηγούν τους λόγους για τους οποίους η Ευρώπη επιβλήθηκε τόσο αποτελεσματικά στον κόσμο. Η τεχνολογική πρόοδος, ο δημογραφικός δυναμισμός, η συγκέντρωση πόρων και τραπεζικών εργαλείων που συγκλίνουν στο γύρισμα του αιώνα, τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα και τις πρώτες του 20ού μέχρι την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, είναι οι βασικοί εξ αυτών. Βρήκαμε πολύ πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα την ανάδειξη της χρήσης του τεράστιου πολιτισμικού και πνευματικού κεφαλαίου της Ευρώπης για την αποικιακή επιβολή της: η ιατρική επιστήμη του λευκού ανθρώπου, η διάδοση της εκπαίδευσης και των μοντέλων που προωθούνται μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια που χρησιμοποιούνται στις αποικίες – «οι πρόγονοί μας οι Γαλάτες» για τους μικρούς Σενεγαλέζους και Καμποτζιανούς της Γαλλικής Αυτοκρατορίας, η εξαφάνιση των Κελτών από τα ιρλανδικά εγχειρίδια ιστορίας στην περίπτωση της Βρετανικής, κλπ. Και οπωσδήποτε ο ρόλος των ιεραποστόλων αφού η διάδοση του χριστιανισμού είναι από τους πρώτους λόγους που οι Ευρωπαίοι επικαλούνται για τη νομιμοποίηση της κατάκτησης (οι δύο άλλες είναι ο εκπολιτισμός και το εμπόριο, τα τρία “C” του Livingstone).

Όπως συναρπαστική είναι και η έκθεση της συστηματικής προπαγάνδισης της αποικιακής υπόθεσης στην κοινή γνώμη των μητροπόλεων από τα διάφορα αποικιακά lobbys τραπεζιτών, βιομηχάνων, εφοπλιστών, στρατιωτικών. Ας μην ξεχνάμε ότι οι επιχειρήσεις στις εσχατιές του κόσμου, είτε στρατιωτική κατάκτηση αφορούν αυτές είτε γεωγραφικές εξερευνήσεις, κόστιζαν πολύ ακριβά στους προϋπολογισμούς της Δύσης και έπρεπε κάθε φορά να διεκδικηθούν από κοινοβούλια που δεν μοιράζονταν απαραίτητα τις ίδιες προτεραιότητες. Κυβερνήσεις έχασαν την πλειοψηφία και την εξουσία επάνω σε τέτοια θέματα. Ο Jules Ferry στη Γαλλία τη δεκαετία του 1880, που συνέδεσε το όνομά του με την εξερεύνηση του Κονγκό και του Νίγηρα και την προσάρτηση της Τυνησίας, της Μαδαγασκάρης και της Ινδοκίνας, αλλά έπεσε από την εξουσία ακριβώς μετά από τις καταγγελίες του Clemenceau κατά της αποικιακής πολιτικής του, είναι ένα τέτοιο λαμπρό παράδειγμα. Ο Φλιτούρης μας παρουσιάζει πολύ εύστοχα πώς δημοσιογράφοι και επιστήμονες, εταιρείες και ενώσεις μελέτης των αποικιών, δημόσιες διαλέξεις, εκθέσεις και εκδόσεις, και κυρίως οι μεγάλες αποικιακές εκθέσεις που εξοικειώνουν τους επισκέπτες των δυτικών μεγαλουπόλεων με τις αποικιακές κτήσεις τους και λειτουργούν ως προβολή εθνικής υπερηφάνειας και ανωτερότητας, επιστρατεύονται προκειμένου να δημιουργήσουν μιαν αποικιακή συνείδηση και να εξασφαλίσουν στα «αποικιακά κόμματα» τη λαϊκή αποδοχή που τους είναι αναγκαία εφ’ όσον πια μιλάμε για δημοκρατικά καθεστώτα. Επίσης καταδεικνύει τον ρόλο της «αποικιακής λογοτεχνίας», των έργων που εκτυλίσσονται σε εξωτικά περιβάλλοντα ή που έχουν σαν κεντρικό πρόσωπο τον ηρωικό «λευκό εξερευνητή», στην αποδοχή αυτής της θεματικής και την ένταξή της στην καθημερινότητα των μητροπολιτικών πληθυσμών. Η περίπτωση του Κίπλινγκ με το Βιβλίο της ζούγκλας, τον Κιμ, και το ποίημα του για το «Χρέος του λευκού ανθρώπου» είναι από τις πιο γνωστές. Μου αρέσει όμως ιδιαίτερα και το ότι ο Ιούλιος Βερν γράφει το πρώτο του μυθιστόρημα, τις 5 εβδομάδες με αερόστατο, το 1863, όπου καταγράφει την υπέρπτηση της Αφρικής με όλες τις μορφολογικές της λεπτομέρειες την εποχή που η Μαύρη Ήπειρος είναι μια λευκή έκταση στους χάρτες καθώς είναι παντελώς ανεξερεύνητη!

Τα επόμενα κεφάλαια αφορούν την αναλυτική παρουσίαση των συστημάτων και των λογικών που διέπουν τη διοίκηση και τη διαχείριση των αποικιακών αυτοκρατοριών ανά δύναμη. Εδώ θα αναμέναμε τη συνήθη μεγαλύτερη ανάπτυξη για τη Βρετανική Αυτοκρατορία, τόσο λόγω της έκτασής της, που ξεπερνά κατά πολύ τη δεύτερη κατά σειρά που είναι η Γαλλική, όσο και λόγω της ποικιλομορφίας της. Καθώς οι Βρετανοί επέδειξαν μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα και ευελιξία στην οργάνωση της αποικιακής τους διοίκησης, η αυτοκρατορία τους διαφοροποιείται σημαντικά, από τις «αποικίες του Στέμματος», τα προτεκτοράτα και τις Dominions, τις αποικίες εγκατάστασης δηλαδή, μέχρι την Ινδία, το «πετράδι του Στέμματος», που είναι κατηγορία από μόνη της. Καταγράφεται η γνωστή αντίθεση του βρετανικού συστήματος της «έμμεσης κυριαρχίας» με τη λογική της ενσωμάτωσης και αφομοίωσης που διέπει τη γαλλική διοίκηση, είναι πολύ θετικό στοιχείο του βιβλίου όμως η ισότιμη παρουσίαση λιγότερο οικείων συστημάτων και τακτικών καθώς και η ανάδειξη περιπτώσεων που δεν έχουν ίσως ευρύτερα καταγραφεί ως αποικιοκρατικές, όπως είναι η πολιτική των δυνάμεων του Άξονα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το βιβλίο κλείνει με την ταχεία κατάρρευση της παραδοσιακής αποικιοκρατίας μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η εξάντληση των ευρωπαϊκών δυνάμεων, η ακραία οικονομική τους εξασθένιση, τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στις αποικίες, η εξέλιξη των ιδεών και των αντιλήψεων, το κλίμα του Ψυχρού Πολέμου και ο ανταγωνισμός των υπερδυνάμεων για τη μεγέθυνση των σφαιρών επιρροής τους, η δημιουργία του ΟΗΕ και το Κίνημα των Αδεσμεύτων, όλα μαζί οδήγησαν στη διάλυση των αποικιακών αυτοκρατοριών μέσα σε λίγα χρόνια αλλού ειρηνικά και αλλού μετά από αιματηρές συγκρούσεις σε περιπτώσεις όπως η Ινδοκίνα, η Αλγερία και η Ινδονησία. Πολύ ωραία και πολύ χρήσιμα ο συγγραφέας μας δίνει τις προεκτάσεις της μετααποικιακής εποχής στη σύγχρονη πραγματικότητα. Η κυριαρχία σχέσεων εξάρτησης και η νέο-αποικιοκρατία στον Τρίτο Κόσμο, οι δικτατορίες της Λατινικής Αμερικής, ο πολλαπλασιασμός των δικτατοριών και των εξαιρετικά βίαιων εμφύλιων συγκρούσεων στα κράτη της Αφρικής, το χρονίζον πρόβλημα της αστάθειας και της βίας στη Μέση Ανατολή, είναι ανοιχτές πληγές του σύγχρονου κόσμου που οι ρίζες τους βρίσκονται στην περίοδο της ευρωπαϊκής κυριαρχίας στον πλανήτη. Αναμφίβολα η περίοδος αυτή άλλαξε το πρόσωπο του κόσμου, δημιούργησε αμετάκλητα δεδομένα και άφησε βαριά κληρονομιά στις επόμενες γενιές. Το πρώτο βήμα που μπορούμε όλοι να κάνουμε είναι να τη γνωρίσουμε καλύτερα και το βιβλίο του Λάμπρου Φλιτούρη από τις εκδόσεις Ασίνη είναι ασφαλώς μια πολύτιμη συνεισφορά σε αυτή την κατεύθυνση.

Η Άννα Καρακατσούλη διδάσκει Ευρωπαϊκή Ιστορία και Πολιτισμό και Ιστορία της Αποικιοκρατίας στο Πανεπιστημίο Αθηνών