Αυτονομία, πιο επίκαιρη από ποτέ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΤΕΝΑ

Κωστής Βελώνης, Speakers' Corner, 2015, ξύλο, γρανίτης, μέταλο, 34 x 30 x 57 εκ.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΧΙΣΜΕΝΟΣ, ΝΙΚΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ, Μετά τον Καστοριάδη: Δρόμοι της αυτονομίας στον 21^ο αιώνα, εκδόσεις Εξάρχεια, σελ 195.

«Η δημιουργία του δημόσιου χώρου αποτελεί επίσης δημιουργία ενός δημόσιου χρόνου» έλεγε στις 23 Απριλίου του 1983 ο Κορνήλιος Καστοριάδης στους φοιτητές της EHESS στο Παρίσι. Κάτι παραπάνω από τριάντα χρόνια μετά, ο Αλέξανδρος Σχισμένος και ο Νίκος Ιωάννου με το βιβλίο τους Μετά τον Καστοριάδη- Δρόμοι της Αυτονομίας στον 21ο αιώνα πιάνουν το νήμα αυτής της φράσης του φιλοσόφου, το ακολουθούν στην ιστορική του διαδρομή και το προεκτείνουν στην εποχή μας. Αυτή η πολύ ενδιαφέρουσα δουλειά κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2014 από τις Εκδόσεις Εξάρχεια, πράγμα που δεν αποτελεί έκπληξη, αφού το συγκεκριμένο εκδοτικό εγχείρημα προσφέρει τα τελευταία χρόνια σημαντικές υπηρεσίες σε όσους σκέφτονται και επιθυμούν τον ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.

Το βιβλίο αποτελείται από τρία κεφάλαια: Στο πρώτο, ο Α. Σχισμένος, με αμιγώς φιλοσοφική γλώσσα, αναμετράται με το φιλοσοφικό και βαθιά πολιτικό ερώτημα του Χρόνου. Βασιζόμενος στην καστοριαδική οντολογία, θέτει αρχικά το ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στον κοινωνικό και τον ατομικό ιδιόχρονο, προκειμένου να περάσει στη συνέχεια στην πραγμάτευση του κομβικού θέματος της σύνδεσης ελευθερίας και Χρόνου. Πώς γίνεται ένα άτομο, αλλά και μια κοινωνία, μέσα από τη συνειδητοποίηση της θνητότητάς τους, της θέσης τους δηλαδή μέσα στον Χρόνο, να φτάσουν στη διεκδίκηση της ελευθερίας; Πώς είναι δυνατό να κάνουμε, όπως έλεγε ο φιλόσοφος παραφράζοντας το Εις την οδό των Φιλελλήνων του Εμπειρίκου, οίστρο της ζωής τη γνώση του θανάτου; Αυτοί οι προβληματισμοί θεματοποιούνται στο πρώτο κεφάλαιο με έναν πρωτότυπο τρόπο, που αναδεικνύει τη στενή συνάρτηση του Χρόνου, της θνητότητας, της ελευθερίας και πολιτικής.

Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο ίδιος συγγραφέας ασχολείται με την πολιτική πραγματικότητα στα χρόνια της κρίσης. Ερμηνεύει την παγκόσμια κρίση ως κρίση νοήματος, ως σταδιακή κατάρρευση των κεντρικών φαντασιακών σημασιών του καπιταλισμού που μέχρι πρότινος έντυναν με νόημα τη ζωή των ανθρώπων, εξασφαλίζοντας την πίστη του κόσμου στην καπιταλιστική θέσμιση και ως εκ τούτου την αναπαραγωγή της τελευταίας. Σήμερα όμως αυτές οι σημασίες κλονίζονται: τα θεμέλια του εθνοκράτους αμφισβητούνται, οι έτοιμες ταυτότητες καταρρέουν και διάφορα κοινωνικά κινήματα αναζητούν τη δημιουργία ενός δημόσιου χώρου και μιας άλλης κοινωνικής χρονικότητας, που δεν θα ορίζεται με βάση το ρητό του Φραγκλίνου, σύμφωνα με το οποίο ο χρόνος είναι χρήμα. Η αμφισβήτηση, λοιπόν, της θέσμισης μιας κοινωνίας και των σημασιών που τη στηρίζουν είναι πάντα και αμφισβήτηση της χρονικότητας που ισχύει και αξίζει στη συγκεκριμένη κοινωνία· αντίστοιχα, η δημιουργία μιας νέας κοινωνίας συνεπάγεται και τη θέσμιση μιας νέας σχέσης με τον Χρόνο. Αυτό αποδεικνύει ο Α. Σχισμένος στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου, μέσα από αναλύσεις και παραδείγματα που αντλεί από τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα ανά την υφήλιο.

Το τρίτο κεφάλαιο είναι γραμμένο από τον Ν. Ιωάννου σε ύφος όχι αυστηρά φιλοσοφικό, αλλά διανθισμένο με όμορφες αναφορές στο σινεμά, τη μουσική και τη λογοτεχνία. Ο συγγραφέας αναλαμβάνει την πρόκληση να καταπιαστεί με το ερώτημα του τύπου της οικονομίας σε μια αυτόνομη κοινωνία. Γι' αυτόν τον λόγο συνομιλεί με δύο από τα πιο σημαντικά οικονομικά κείμενα του Καστοριάδη, το Υπάρχει μοντέλο σοσιαλιστικής ανάπτυξης; και το Η "ορθολογικότητα" του καπιταλισμού. Ο Ιωάννου λοιπόν εξετάζει την προοπτική της δημιουργίας μιας περιορισμένης οικονομίας, δηλαδή μιας οικονομίας που είναι μέσο για τη ζωή των ανθρώπων και όχι αυτοσκοπός. Προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση εντοπίζει στην εποχή μας σε εγχειρήματα όπως το δίκτυο Πελίτι, που στοχεύει στην ελεύθερη ανταλλαγή σπόρων και αγροτικών προϊόντων. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρατήρηση του συγγραφέα ότι  τα εν λόγω εγχειρήματα δεν προκύπτουν λόγω της πίστης των συμμετεχόντων ότι μέσω της ανάμειξής σε αυτά θα πλουτίσουν, αλλά λόγω της επιθυμίας τους να δώσουν ένα άλλο νόημα στη ζωή και την εργασία τους. Στην πορεία, μάλιστα, ανακαλύπτουν τις αρχές της άμεσης δημοκρατίας, δημιουργώντας μια αγορά με την πρωταρχική σημασία του όρου: όχι χώρο μετακίνησης κεφαλαίων, αλλά ελεύθερο δημόσιο χώρο ανταλλαγής και επικοινωνίας. 

Ξεχωριστή αναφορά αξίζει να γίνει στη σημασία που αποδίδουν οι συγγραφείς του βιβλίου στην εξέταση του Internet. Ιδίως ο Α. Σχισμένος, στο υποκεφάλαιο με τίτλο Μια οντολογική επανάσταση στο κοινωνικοϊστορικό: Η φαινομενολογική αχρονικότητα και η εμμενής ιστορικότητα του διαδικτύου,  προβαίνει σε μια πολύ πρωτοποριακή προσέγγιση του ρόλου που διαδραματίζει το internet στη σύγχρονη πραγματικότητα. Υποστηρίζει ότι το διαδίκτυο είναι ένας τόπος με δική του οντολογία, δηλαδή ένας τόπος του Είναι με ξεχωριστούς κανόνες. Πιο συγκεκριμένα, αποτελεί ένα νέο επίπεδο πραγματικότητας που δημιουργείται μέσα στο κοινωνικοϊστορικό πεδίο και χαρακτηρίζεται από την σχεδόν πλήρη αυτονόμηση από την υλική του βάση. Το internet, με άλλα λόγια, δεν είναι τόσο τα bit, αλλά η ψηφιακή πραγματικότητα που ερείδεται πάνω τους, δημιουργώντας έναν κόσμο που επενδύεται πολύ έντονα με φαντασιακές σημασίες: ας σκεφτούμε εδώ ως παράδειγμα τις διαδικτυακές πλατφόρμες παιχνιδιών ή τις κοινότητες που δημιουργούνται στο facebook, περιλαμβάνοντας χρήστες από τα πιο διαφορετικά μέρη του πλανήτη, και δίνουν σε αυτούς τους ανθρώπους μια ταυτότητα, ένα νόημα.

Η πραγμάτευση του θέματος του Διαδικτύου είναι ίσως το σημείο που, περισσότερο από κάθε άλλο μέρος του βιβλίου, θυμίζει την ιδιοφυΐα και τη γονιμότητα των αναλύσεων του ίδιου του Καστοριάδη. Κι αυτό για δύο λόγους: πρώτον, όπως ήδη σημειώσαμε, λόγω του ενδιαφέροντος του Σχισμένου για το ιδιαίτερο οντολογικό καθεστώς του Internet. Όπως ο Καστοριάδης, μιλώντας για το ασυνείδητο, επισήμανε ότι ο Φρόιντ ανακάλυψε έναν νέο τόπο του Είναι, όπου δεν ισχύουν οι κανόνες της συνολοταυτιστικής λογικής, έτσι κι ο συγγραφέας μας προσπαθεί να αναδείξει τις οντολογικές ιδιαιτερότητες του διαδικτυακού τόπου.

Δεύτερον, λόγω της προσπάθειας που καταβάλλουν και οι δύο συγγραφείς να φωτίσουν τη δυνατότητα της χρήσης των νέων τεχνολογικών ανακαλύψεων προς την κατεύθυνση της δημιουργίας μιας αμεσοδημοκρατικής θέσμισης. Είναι γνωστό ότι ο Καστοριάδης υποστήριζε ότι πρέπει να στοχαζόμαστε εκ νέου την υλική οργάνωση της άμεσης δημοκρατίας σε κάθε εποχή, ανάλογα με τα τεχνολογικά μέσα που διαθέτουμε. Πόσω μάλλον όταν αναφερόμαστε στο Internet, ένα μέσο πολύ πιο διαδραστικό από αυτά στα οποία αναφερόταν στην εποχή του ο φιλόσοφος.

Κλείνοντας, θα λέγαμε ότι ο Αλέξανδρος Σχισμένος και ο Νίκος Ιωάννου φέρνουν εις πέρας, ο καθένας με τον ιδιαίτερό του τρόπο, ένα πολύ απαιτητικό εγχείρημα. Κληρονομούν τη σκέψη του Καστοριάδη, όχι για να την απολιθώσουν, αλλά για να αντλήσουν εργαλεία και έννοιες προκειμένου να σκεφτούν και να εξετάσουν την κρίση της εποχής μας, την κατάρρευση των παγιωμένων νοημάτων, την αναζωπύρωση του φασισμού, τα κινήματα των Anonymous και των πλατειών, τη ΒΙΟΜΕ και πολλά άλλα. Υπό αυτό το πρίσμα, καταλαβαίνουμε ότι το Μετά τον Καστοριάδη του τίτλου έχει σημασία αυστηρά χρονολογική, όπως άλλωστε το τονίζουν και οι ίδιοι στον πρόλογό τους. Δεν θεωρούν το έργο του Καστοριάδη παρωχημένο, αντιθέτως επιχειρούν -και καταφέρνουν- να δείξουν ότι είναι πιο επίκαιρο από ποτέ, κάνοντάς το να συνομιλήσει γόνιμα με το παρόν.

Ο Γιάννης Κτενάς είναι μεταπτυχιακός φοιτητής πολιτικής φιλοσοφίας, αρχισυντάκτης kaboomzine.gr