Ο θείος Λένον και ο «Ανώνυμος»

Σημειώσεις στο περιθώριο

ΤΗΣ ΑΝΤΕΙΑΣ ΦΡΑΝΤΖΗ

Α. Τάσσος, Ο καρπός, 1958, έγχρωμη ξυλογραφία 62 x 35 εκ. 

Η σχέση του Αναγνωστάκη με τον επικοινωνιακό λόγο στο χώρο της δημοσιογραφίας, κυρίως από τις στήλες της εφ. Η Αυγή, αν και σε γενικές γραμμές είναι γνωστή, παραμένει σχετικά απροσπέλαστη. Ελπίζω πως με τις ενδεικτικές παραθέσεις και τις σχετικές πληροφορίες που παρουσιάζω θα δοθεί μια ακόμη αφορμή για να συζητηθεί συστηματικότερα ο παρεμβατικός λόγος του Μανόλη Αναγνωστάκη σε θέματα πολιτισμικής πολιτικής και  νοοτροπιών, που ακόμη και στις μέρες μας παραμένουν δυσεπίλυτα.

Ως προς το πρώτο σκέλος του τίτλου «θείος Λένον»: Γνωρίζουμε τη συνήθεια του Μανόλη Αναγνωστάκη να χρησιμοποιεί ορισμένα ψευδώνυμα. Το πολύ γνωστό Μανούσος Φάσσης έχει συζητηθεί αρκετές φορές και άλλωστε ο ίδιος έδωσε το στίγμα της πατρότητάς του με το ομώνυμο βιβλίο του[1]. Έγραφα στο αφιέρωμα του περιοδικού Αντί[2] στον Μανόλη Αναγνωστάκη, που κυκλοφόρησε αμέσως μετά τον θάνατό του στις 23 Ιουνίου 2005, ότι «με το σύνολο του έργου του ο Αναγνωστάκης  συγκροτεί πρότυπο διανοούμενου λογοτέχνη που βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση ως προς τα ζητήματα της επικαιρότητας, δηλαδή σε μια ζωντανή σχέση με την πραγματικότητα. Γεγονός που επιβεβαιώνεται από τα δημοσιεύματά του στην εφημερίδα Αυγή, άλλοτε επώνυμα και άλλοτε ψευδώνυμα,  τα οποία δεν έχουν ακόμη αναδημοσιευθεί στο σύνολό τους». Στο ίδιο αφιέρωμα αναδημοσίευσα τέσσερα ενδεικτικά κείμενά του : δύο επώνυμα[3], ένα με την υπογραφή Μανούσος Φάσσης[4] και ένα με τα προφανή για την πατρότητά τους αρχικά Μ. Αν[5]. Τα κείμενα αυτά ήταν ένα μόνο μικρό μέρος από ένα μεγαλύτερο σύνολο κειμένων του δημοσιευμένων στην εφ. Αυγή, που ο Μανόλης Αναγνωστάκης μου προσέφερε τα περισσότερα σε φωτοτυπίες, αλλά και ένα μικρό αριθμό αποκομμάτων της εφημερίδας. Σε πρόσφατο άρθρο στο περιοδικό The books’ journal[6] ο Γιώργος Ζεβελάκης αναφέρεται στη συνεργασία  του Αναγνωστάκη με κείμενά του στην εφημερίδα Αυγή από τις 12 Ιουλίου 1981 έως τις 13 Μαΐου 1984. Προτρέπει μάλιστα, και σωστά, στη συγκέντρωση και τον υπομνηματισμό των άρθρων και των σχολίων αυτής της περιόδου.

Εκτός από τα άρθρα που πιστεύω πως οφείλουμε να τα εκδώσουμε στο σύνολό τους, είναι γεγονός πως υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός σχολίων, σύντομα μονόστηλα με υπογραφές άλλοτε με τα αρχικά του ονόματός του Μ. Αν., ένα μονάκριβο με υπογραφή Ω και μια πλούσια σερμαγιά με υπογραφή τα αρχικά Θ.Λ. Συγκεκριμένα κάτω από τον γενικό τίτλο ΣΗΜΑΤΑ, με υπογραφή Θ.Λ. αριθμούνται  41 μονόστηλα[7]   και 1 με υπογραφή Μ. Αν., δημοσιευμένα από τις 22 Σεπτεμβρίου 1983 έως στις 19 Απριλίου 1984[8]. Το Θ.Λ. είναι αυτονόητο ότι παραπέμπει στο γνωστό ψευδώνυμό του Θείος Λένον με το οποίο αρχικά παρουσιάστηκε στο Περιοδικό Θούριος της νεολαίας του ΚΚΕεσωτερικού «Ρήγας Φεραίος». Ο Κωστής Λιόντης στο αφιέρωμα στον Αναγνωστάκη στις «Επτά Ημέρες» της εφ. Η Καθημερινή[9], σε άρθρο του με τίτλο «Ο θείος Λένον που σ’ όλα απαντά», αναρωτιόταν: «Ποιος όμως ήταν ο ‘’θείος Λένον’’; Παρήχηση του Λένιν  [παρωνυμίου του Βλαδίμιρ Ιλίτς Ουλιάνοφ], ευθεία αναφορά στον Τζων Λένον ή μεταλλαγή σε ανδρικό του ‘’θεία Λένα’’, που φαίνεται και το πιο πιθανό;».  Αλλά και ο Ζεβελάκης, στο πρόσφατο άρθρο που προανέφερα, μνημονεύει και αυτός την παρουσία του ψευδωνύμου στο περιοδικό Θούριος, επιβεβαιώνοντας  ότι προφανώς δημιουργήθηκε «στον απόηχο της ραδιοφωνικής Θείας Λένας αλλά και παίζοντας με το όνομα του Τζων  Λένον».

Ο Θείος Λένον[10], λοιπόν, εμφανίζεται και στην Αυγή, αφού προηγουμένως έχει υπάρξει ως προσωπείο του Μανόλη Αναγνωστάκη και μπορεί να συνεχίσει απλώς με τα αρχικά του.

Στο πλαίσιο της σημερινής ομιλίας δεν θα μπορούσα ασφαλώς να αναφερθώ στο σύνολο των κειμένων. Επιλέγω να σταθώ  κατ’ αρχάς σε δύο  κείμενα που δημοσιεύονται συγχρόνως κάτω από τον γενικό υπέρτιτλο ΣΗΜΑΤΑ στο φύλλο της εφ. Η Αυγή στις 27 Νοεμβρίου 1983: το πρώτο είναι  το «ΦΟΒΑΜΑΙ …» που εμφανίζεται με τα εύγλωττα αρχικά Μ. Αν., ενώ το δεύτερο που τιτλοφορείται «Ε όχι…» υπογράφεται από τον Θ.Λ. Αυτή η συμπαράθεση του Μ. Αν. με τον Θ. Λ., πράξη διόλου τυχαία,  τεκμηριώνει την αποκάλυψη από τον ίδιο της πατρότητας των σχολίων του. Είναι νομίζω προφανές ότι αφήνοντας ο ίδιος το ίχνος του αποδεικνύει ότι δεν αρκείται στην προφορική μαρτυρία κάποιου ή κάποιων συνεργατών ή φίλων, αλλά με ανάλογο τρόπο, όπως έπραξε με την αποκάλυψη της πατρότητας του Μανούσου Φάσση, ενεργεί και σ’ αυτή την περίπτωση.

Η δημιουργία ενός ψευδωνύμου διαμορφώνει το πλαίσιο  ελευθερίας στη διατύπωση απόψεων από τον συγγραφέα και τον διευκολύνει στο να αρθρώσει με μεγαλύτερη άνεση σκέψεις και κρίσεις που ενδεχομένως θα ενοχλήσουν πολλούς. Ωστόσο, η αποκάλυψη από τον ίδιο της ψευδωνυμίας του, με άμεσο ή και έμμεσο, έστω, τρόπο, δηλώνει συγχρόνως την ανάληψη της ευθύνης για τις απόψεις και την κριτική που έχει ασκήσει. Το ηθικό μέγεθος του Αναγνωστάκη, όπως τον γνωρίσαμε από τη συνολική στάση ζωής,  δεν θα μπορούσε παρά να τον οδηγήσει να πράξει κατ’ αυτόν τον τρόπο.

Στην προκειμένη περίπτωση τα κείμενα τα δημοσιευμένα κάτω από τον γενικό τίτλο ΣΗΜΑΤΑ συχνά ανοίγουν ένα διάλογο με δημοσιεύματα άλλων εντύπων, ασκούν κριτική στην τηλεοπτική πραγματικότητα, σχολιάζουν διακηρύξεις νεανικών κινημάτων άλλοτε με θετικό και άλλοτε με αρνητικό πρόσημα,  θέτουν τον προβληματισμό του για ζητήματα βιβλιοπαραγωγής, κριτικής, συγγραφικών δικαιωμάτων, αλλά και ανοίγουν συζήτηση για τα προβλήματα του θεάτρου, της ροπής στη θεαματικότητα και με σχετικά πικρό χιούμορ σχολιάζουν ζητήματα της επικαιρότητας, κατά κανόνα αναφερόμενα σε πρακτικές και ήθη της πολιτιστικής μας πραγματικότητας. Σε μία περίπτωση, μάλιστα, παραπέμπει σε επώνυμο άρθρο του δημοσιευμένο σε προγενέστερη ημερομηνία στην ίδια εφημερίδα[11]. Ωστόσο, το ένα από τα δύο κείμενα που επέλεξα να παρουσιάσω,  το «Φοβάμαι … »,  στοχεύει κατευθείαν στους νεόκοπους «ψευδοαντιστασιακούς», που εμφανίστηκαν με την μεταπολίτευση και στην έκπτωση των αξιών που τη συνόδευε. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης με αυτή την συγχρονική δημοσίευση των δύο σχολίων και την ταυτόχρονη  χρήση των αρχικών του Μ. Αν. και Θ. Λ,  αποκάλυψε την ταυτότητά του και φανέρωσε τα ισχυρά αισθήματα αποστροφής προς το λαϊκισμό που ανθούσε  στην πολιτική ζωή του τόπου,  ήδη μέσα στα δύο πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ. Επιπροσθέτως, η ημερομηνία της δημοσίευσής τους  στις 27 Νοεμβρίου του 1983, δέκα μόλις μέρες μετά τα επετειακά της εξέγερσης του Πολυτεχνεία, ασφαλώς δεν είναι διόλου τυχαία.

Παραθέτω το πρώτο με τα αρχικά Μ.Αν. :

«ΦΟΒΑΜΑΙ … // ΦΟΒΑΜΑΙ τους ανθρώπους που εφτά χρόνια έκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι και μια ωραία πρωία – μεσούντος κάποιου Ιουλίου – βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια κραυγάζοντας «δώστε τη χούντα στο λαό». // ΦΟΒΑΜΑΙ τους ανθρώπους που με καταλερωμένη φωλιά, πασχίζουν τώρα να βρουν λεκέδες στη δική σου. // [12]  ΦΟΒΑΜΑΙ τους ανθρώπους που σου κλείνουν την πόρτα μην τυχόν και τους δώσεις κουπόνι και τώρα τους βλέπεις στο Πολυτεχνείο να καταθέτουν γαρίφαλα και να δακρύζουν. // ΦΟΒΑΜΑΙ τους ανθρώπους που γεμίζουν τις ταβέρνες και τα σπάζουν στα μπουζούκια κάθε βράδυ, και τώρα τα ξανασπάζουν όταν τους πιάνει το μεράκι της Φαραντούρη και έχουν και «απόψεις». // ΦΟΒΑΜΑΙ, φοβάμαι, πολλούς ανθρώπους. // ΦΕΤΟΣ φοβήθηκα ακόμη περισσότερο.»  

Για λόγους συσχετισμού με την ίδια χρονική συγκυρία και με έμφαση αυτή τη φορά στον λαϊκισμό των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας  μέσω της χρήσης και κατάχρησης του συναισθήματος, παραθέτω και το δεύτερο κείμενο που υπογράφεται με τα αρχικά Θ. Λ.:

Ε ΌΧΙ … // Παράγινε το κακό. Σχεδόν δεν υπάρχει σήριαλ πια στην ελληνική τηλεόραση, όπου κάποιος ήρωας ή κάποιος φίλος του ήρωα ή κάποιος μακρινός συγγενής του φίλου του ήρωα να μην ήταν αντάρτης ή εξόριστος ή εκτελεσμένος. / Η πραγματικότητα βέβαια λέει πως σε όποιο σπίτι κι αν ψάξεις θα βρεις και μια τέτοια περίπτωση. Δεν είναι ψέμα. Κι αφού υπάρχει στην πραγματικότητα, η αλήθεια πρέπει να λέγεται. / Ως εδώ καλά και άγια. / Όμως το  π ώ ς τα λέμε όλα αυτά είναι η ουσία. / Και κάτι τέτοιες λεπτομέρειες δεν απασχολούν φαίνεται τους σεναριογράφους μας που το μόνο τους ενδιαφέρον είναι το φολκλόρ, το πώς θα καρφώσουμε συναισθηματικά τον θεατή, πώς θα προκαλέσουμε εκροή των δακρυγόνων του αδένων. / Μελό στο μελό. Γλυκερές τιράντες και φιλολογίες της κακιάς ώρας. Αντάρτικα τραγούδια για ατμόσφαιρα και ριπές πολυβόλων για ηχητικό ντεκόρ. Και «ηθικά συμπεράσματα» που προσβάλλουν την νοημοσύνη και ευτελίζουν βάναυσα την ιστορική αλήθεια. / Μετά τους μηχανόβιους, τα καμάκια, τα ναρκωτικά, όλα τα θέματα της εποχής που θεωρούνται ΙΝ και με τα οποία ένας σεβόμενος τον εαυτό του σεναριογράφος πρέπει να καταπιάνεται – εκμεταλλεύσιμο ορυχείο τώρα και η Εθνική Αντίσταση. / Έ όχι! /  Ακόμα και ο πιο χυδαίος λαϊκισμός, έχει κάποια όρια.»

Η στάση του Αναγνωστάκη συχνά επιβεβαιώνει ότι η καλύτερη άμυνα στις πικρές διαπιστώσεις είναι το χιούμορ. Επιλέγω, δειγματοληπτικά, ένα κείμενό του της ενότητας ΣΗΜΑΤΑ, όπου ο Θ.Λ., αφήνεται στην χιουμοριστική αναπαραγωγή ενός γεγονότος των ημερών και συγχρόνως υποσημειώνει το χιούμορ του σχολιαζόμενου πανεπιστημιακού καθηγητή: «ΣΗΜΕΙΩΣΑΤΕ Χ…  [13]: Επιτέλους και μια ευφρόσυνη είδηση Χριστουγεννιάτικα! Αντιγράφουμε από τις εφημερίδες: «Να ανακηρυχθεί Άγιος ο Μακρυγιάννης και να εορτάζεται στις 3 Σεπτεμβρίου [:η  γνωστή 3^η του Σεπτέμβρη της διακήρυξης του ΠΑΣΟΚ![14]] ζήτησε χθες ο καθηγητής Γιώργος Σαββίδης από τον παριστάμενο αρχιεπίσκοπο κ. Σεραφείμ, παρουσιάζοντας το άγνωστο έργο του στρατηγού Οράματα και Θάματα. Και η πρότασή του έγινε θερμά δεκτή από την κατάμεστη με πολιτικούς αίθουσα, (τον υπουργό Δικαιοσύνης κ. Γ.Α. Μαγκάκη, τον γενικό γραμματέα του ΥΠΠΕ κ. Κ. Αλαβάνο), καθηγητές, γνωστούς ιστορικούς, ανθρώπους των γραμμάτων».// Ελπίζουμε η συγκλονιστική είδηση να ανακουφίσει εκθύμως  τους απανταχού νεορθόδοξους πικραμένους, που τους συνετάραξε η επαπειλούμενη Παπική πρωτιά: η κατάταξη δηλαδή στας δέλτους της καθολικής αγιοσύνης της αειμνήστου Πριγκηπίσσης του Μονακό. // Τώρα μπορούμε να κοιμόμαστε ήσυχοι. // Μια σου και μια μου. // Γκραίης Κέλλυ – Στρατηγός Μακρυγιάννης: σημειώσατε Χ. // Μόνο, ό,τι κάνουμε να το κάνουμε γρήγορα παιδιά, να προλάβει να γίνει νονός ο πανάγιος κ. Σεραφειμ[15].  

***

Περνώ  τώρα στο δεύτερο σκέλος του τίτλου, για να παρουσιάσω ένα ανυπόγραφο κείμενο που Μανόλη Αναγνωστάκης, γραμμένο σε περιστάσεις εξαιρετικά δύσκολες. Τυχαίνει να γνωρίζω την πατρότητά του, αλλά συγχρόνως η επώνυμη παρουσία του συγκαταριθμείται στο σύνολο των υπογραφών που το συνοδεύει.

Αλλά, ας μνημονεύσω συνοπτικά τις ειδικές περιστάσεις που προηγήθηκαν και εξώθησαν στη συγγραφή και δημοσίευσή του.

Ήταν στις 24 Μαρτίου 1999, το βράδυ, όταν άρχισαν οι ΝΑΤΟϊκοί βομβαρδισμοί της Γιουγκοσλαβίας,- ό,τι, δηλαδή, είχε, απομείνει από την Γιουγκοσλαβική Ομοσπονδία - των Σέρβων, των Μαυροβούνιων και των αλβανόφωνων Κοσσοβάρων.  Στην Ελλάδα η πάνδημη αντίδραση στον πόλεμο που είχε ξεσπάσει στη γειτονιά μας εξέφραζε πολλές και ποικίλες απόψεις πολιτών και οργανωμένων ομάδων. Ωστόσο, η εντυπωσιακή γειτνίαση συχνά αντίπαλων αντιλήψεων και ηλικιών που διαδήλωναν ειρηνικά κατέγραψε ένα ιδιαίτερα παράδοξο φαινόμενο για την ελληνική πολιτική πραγματικότητα: Κληρικοί, αριστεροί, κομματικοί και εξωκοινοβουλευτικοί,  ακροδεξιοί και κεντροδεξιοί, αστυφύλακες, νέοι, παιδιά και μεσήλικες…  όλοι μαζί διαδήλωναν.  Κατά γενική ομολογία, πάντως, ήταν διαμαρτυρίες που στο επίκεντρό τους είχαν την ισχυρή αντιμιλιταριστική αντίληψη που συνέχει τον ελληνικό λαό. Ενδεχομένως.  Όπως κι αν έχουν τα πράγματα αυτή, τουλάχιστον,  την άποψη θέλησε να τονίσει η «Έκκληση για ειρήνη» που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Αντί 685 (23 Απριλίου 1999).

Μέσα σε αυτές τις περιστάσεις, ο Μανόλης Αναγνωστάκης συνομίλησε τηλεφωνικά με τον εκδότη  του  περιοδικού  Αντί  Χρήστο Παπουτσάκη. Αντικείμενο της συζήτησής τους ήταν εκείνο το κλασικό λενινιστικό «Τι να κάνουμε». Τι, άραγε, θα μπορούσαν να κάνουν οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες,  όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά γενικά οι Βαλκάνιοι για να εκφράσουν την αντίθεσή τους στον πόλεμο;  Σε λίγες μέρες πραγματοποιήθηκε η συνάντηση τους στο σπίτι του Μανόλη Αναγνωστάκη, με την παρουσία μου και της Νόρας.  Το κείμενο της έκκλησης ήταν δακτυλογραφημένο και μας το διάβασε:

«Εμείς, πολίτες των Βαλκανίων, με γνώση και συνείδηση της ιδιαιτερότητας της περιοχής και έντονη ανησυχία για την απρόβλεπτη συνέχεια της πολεμικής σύρραξης / Ζητούμε: / Την άμεση κατάπαυση των βομβαρδισμών εναντίον της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας.  / Την άμεση παύση των επιχειρήσεων στο Κοσσυφοπέδιο, την προστασία των αμάχων και την έναρξη πολιτικής διαπραγμάτευσης υπό την αιγίδα του ΟΗΕ για το μέλλον του Κοσσυφοπεδίου, που θα προβλέπει ευρεία αυτονομία της περιοχής και διεθνή διασφάλιση των συνόρων της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας / Την φροντίδα της διεθνούς κοινότητας για τις άμεσες ανάγκες των προσφύγων και τον εν συνεχεία ασφαλή επαναπατρισμό τους υπό διεθνή εποπτεία. / Την απελευθέρωση όλων των ομήρων και αιχμαλώτων της πολεμικής σύγκρουσης. / Την παροχή διεθνούς οικονομικής βοήθειας για την αποκατάσταση των ζημιών που προκάλεσαν οι βομβαρδισμοί και οι συγκρούσεις σε όλες τις περιοχές της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας. / Την προστασία και την αποκατάσταση των πολιτισμικών μνημείων που επλήγησαν από τους βομβαρδισμούς στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας. / /  Υποσχόμαστε ότι μαζί με όλους τους πνευματικούς ανθρώπους των Βαλκανίων, θα δουλέψουμε με ευθύνη, διαθέτοντας όλες τις δυνάμεις μας, για την ειρηνική και ισότιμη συμβίωση όλων των πολιτών της περιοχής και την ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων  και του πολιτισμού των Βαλκανίων. / / Καλούμε τους πολίτες όλου του κόσμου να διαμαρτυρηθούν και να πιέσουν τις κυβερνήσεις τους ώστε να παύσει αμέσως η πολεμική σύρραξη. / / Καλούμε τους πνευματικούς ανθρώπους όλου του κόσμου να προσυπογράψουν αυτό το κείμενο και να ενώσουν τη φωνή τους για να σταματήσει επιτέλους η χρήση πολεμικής βίας και να κυριαρχήσει η ειρήνη όπου γης.»

Μόλις τέλειωσε η ανάγνωση και μετά την έκφραση ευαρέσκειας και συμφωνίας, θέλησα να εκφράσω την απορία μου με έμμεσο τρόπο: - «Αλήθεια, με ξαφνιάζει κάπως η γραφειοκρατική έκφραση του κειμένου»! Αμέσως ήρθε η απάντηση του Μανόλη, με αυτά τα λόγια περίπου: «Γύρεψα από τον Γιώργο να δει το κείμενο, σαν δικηγόρος που είναι, και καθώς το δακτυλογράφησε έκανε και μερικές παρεμβάσεις για να αποφύγουμε καμιά γκάφα…».

Ο Γιώργος Αποστολίδης, δικάστηκε και καταδικάστηκε μαζί με τον Μανόλη Αναγνωστάκη  στη μεγάλη δίκη των Επονιτών της Θεσσαλονίκης το 1948, φυλακίστηκαν με την ίδια ποινή και αποφυλακίστηκαν την ίδια εποχή. Πρόκειται για μια φιλία ζωής,  απ’ τα νιάτα ως τα βαθιά γεράματα, που περιέκλειε κοινά βιώματα και πεποιθήσεις, εγρήγορση και πράξεις. Ο Γιώργος είναι, βέβαια, ο γνωστός  από το ποίημα του Μανόλη «Νέοι της Σιδώνος, 1970», μ’ εκείνη τη σπαρακτική απεύθυνση του ποιητή «Μας γέρασαν προώρως Γιώργο, το κατάλαβες;».

Το κείμενο της έκκλησης, όταν δημοσιεύτηκε στο Αντί έφερε την ημερομηνία 4 Απριλίου, δηλαδή 11 μέρες από την έναρξη των βομβαρδισμών που ακόμη συνεχίζονταν. Το υπέγραφαν κατ’ αρχάς 14 εκπρόσωποι των χωρών τους,  καλλιτέχνες με διεθνή ακτινοβολία: 4 Ρουμάνοι, 5 Βούλγαροι και 5 Έλληνες: Ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος, ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ο Γιώργος Ζογγολόπουλος, ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Ιάκωβος Καμπανέλλης.

Η παρουσία του Μανόλη Αναγνωστάκη με αλφαβητική σειρά ανάμεσα σ’ όλους τους άλλους υπογραμμίζει την πρόταξη  της συλλογικότητας, χωρίς, βέβαια, να αφίσταται της ευθύνης που αναλαμβάνει με την επώνυμη παρουσία του υπογράφοντας την έκκληση, καθώς αφήνει με έμμεσο τρόπο το ίχνος της πατρότητας του κειμένου.

Κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρουσίαση  θα ήθελα να τονίσω πως το σύνολο των κειμένων του Αναγνωστάκη όλων των κατηγοριών,  βρίσκει σταδιακά τη θέση του στο πνευματικό πρόσωπό του ποιητή,  που στάθηκε άγρυπνη συνείδηση της εποχής του. Ωστόσο, ήρθε ο καιρός να διαβαστεί ξανά αυτή η έκκληση, καθώς ζούμε και πάλι έναν πόλεμο που μαίνεται στη νοτιοανατολική γειτονιά μας και καθημερινά προσφυγοποιούνται οι πολίτες διακινδυνεύοντας τη ζωή τους στο Αιγαίο. Η έκκληση για ειρήνη καθιστά το κείμενο αυτό εκ νέου επίκαιρο και η στάση ηθικής εγρήγορσης του Αναγνωστάκη παραμένει διαρκώς παρούσα.

Η Άντεια Φραντζή είναι ποιήτρια, ομότιμη καθηγήτρια φιλολογίας  ΑΠΘ

---

[1] Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μια πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης. Δοκιμαστικό σχεδίασμα του Μανόλη Αναγνωστάκη, Αθήνα, στιγμή, 1987.

[2]  Άντεια Φραντζή, «Από την πρώιμη περίοδο στην ύστερη φάση του έργου του, Αντί 846 ( 1.7.2005) 22-25.

[3] «Σήμερα που μπορούμε να μιλάμε για όλα (Η Αυγή, 2.12.84) και «Ν’ ανοίξουμε το παλιό τεφτέρι (ή περί ‘’δεξιών’’ και ‘’αριστερών’’ λύσεων)» (Η Αυγή, 31.3.85).

[4] «’’Δυσπιστείτε…’’ ή περί του ‘’λογοτεχνικού ψώνιου’’ (Η Αυγή, 23.1.84).

[5] «Ραδιοφωνία και … Αντίσταση ή ‘’Οι τρελάκηδες των ΕΦ ΕΜ’’» (Η Αυγή, 10.1.84).

[6] «Τριάντα χρόνια με τον Μανόλη Αναγνωστάκη», The books’ journal, (59 (Οκτ. 2015) 54-57.

[7] Προσθέτω και ένα ακόμη μονόστηλο με υπογραφή Μ.Λ., που ωστόσο κατατίθεται ανεξάρτητα από τον υπέρτιτλο ΣΗΜΑΤΑ και στο οποίο παρουσίαζε το βιβλίο του Τόλη Καζαντζή, Οι πρωταγωνιστές, (Η Αυγή, 10.11.83).

[8] Από αυτό το σύνολο τα 36 βρίσκονταν στο αρχείο μου μετά από την προσφορά του Μανόλη Αναγνωστάκη, ενώ 6 προέρχονται από το αρχείο Πολυβίου που μου παραχώρησε ο Μιχάλης Μπακογιάννης. Ευχαριστώ και τους δύο εξίσου.

[9]  Κωστής Λιόντης, «Ο θείος Λένον  που σ’ όλα απαντά», εφ Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, (4.12.2005), 19-21.

[10] Μήπως και ο «θείος Λένιν» με παιγνιώδη διάθεση κατ’ αναλογία προς το «ο θείος Όμηρος»;

[11] «Παρήγορο σημάδι», Η Αυγή, (6.11.83).

[12] Στην Αυγή, (29.11.1983),  δύο μέρες μετά την πρώτη δημοσίευση, γίνονται ορισμένες διορθώσεις με σημαντικότερη την προσθήκη σ’ αυτό το σημείο της ακόλουθης ρητορικής επανάληψης: «Φοβάμαι τους ανθρώπους που αλλάζαν πεζοδρόμιο όταν σε συναντούσαν και τώρα σε λοιδορούν γιατί, λέει, δεν βαδίζεις τον ίσιο δρόμο». Επίσης, διορθώσεις έγιναν και σε χρόνους ρημάτων: κλείνουν/κλείναν, γεμίζουν/γεμίζαν, τα σπάζουν/τα σπάγαν.

[13]  Η Αυγή, «Σήματα», 22.12.83.

[14] Το σχόλιο στις αγκύλες είναι δικό μου.

[15] Ο αρχιεπίσκοπος Σεραφείμ, γνωστός για τις συνεχείς ορκωμοσίες πολιτικών, από τον Γκιζίκη της χουντικής περιόδου έως τη σειρά των ποικίλων πολιτικών ορκωμοσιών της μεταπολιτευτικής περιόδου.