Οι παρίες της Ευρώπης

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΟΥΡΜΟΥΛΗ

Tom Molloy, Χωρίς τίτλο (λεπτομέρεια), 2014, 1000 έγχρωμες φωτογραφίες και ξύλινο τραπέζι, 150 x 1000 x 30 εκ.

ΡΑΦΑΕΛ ΤΣΙΡΜΠΕΣ, Στην άκρη του γκρεμού, μτφρ. Βασιλική Κνήτου, εκδόσεις Κέδρος, σελ. 442

                                   

Ο πρόσφατα χαμένος Ράφαελ Τσίρμπες (γεννημένος το 1949 στην Βαλένθια της Ισπανίας), υπήρξε η συνείδηση των «εξόριστων» της ρημαγμένης περιφέρειας της πατρίδας του. Των ανθρώπων που εγκλωβίστηκαν σε έναν μη τόπο. Μαγκωμένες υποστάσεις που κρέμονται στον ιστό της οικονομικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης. Πολλοί λένε ότι το τελευταίο του μυθιστόρημα, με τίτλο Στην άκρη του γκρεμού, είναι ένα magnum opus της κρίσης. Θα συμφωνήσουμε όσον αφορά το μέγα έργο, μόνο που ο Τσίρμπες βλέπει πέρα από την ενδεχομενικότητα της συγκυρίας των τελευταίων ετών. Αφουγκράζεται τους κραδασμούς και ιδιαίτερα τον πολυκερματισμό υποκειμένων και πόλεων ολόκληρων, που γογγύζουν κάτω το βάρος μιας βίαιης αποσύνθεσης. Κάτι που προϋπήρχε της τρέχουσας κρίσης, βρισκόταν μπροστά στα μάτια μας, αλλά ουδείς το παρατηρούσε.       

Ένα έργο πραγματικό κατόρθωμα, αφού παρουσιάζεται εξ ολοκλήρου με τη μορφή μονολόγου. Το βλέμμα που κυριαρχεί εκπορεύεται από έναν μοναχικό ήρωα: τον Εστέμπαν. Μεσόκοπος, αδιάλλακτος, ιδιοκτήτης του τελευταίου ξυλουργείο της μικρής ισπανικής πόλης Όλμπα, στα περίχωρα της Βαλένθια. Ένας βαλτότοπος, με κλιμακούμενο συμβολικό βάρος. Τα στάσιμα νερά του ποταμιού συναντούν τις απολήξεις της Μεσογείου. Πρόσφυγες και αλλοπαρμένοι, φονιάδες και νεόπλουτοι, διεφθαρμένοι και πληβείοι, μοιράζουν τα χνώτα τους. Το ποτάμι πηγή ζωής κάποτε, και τώρα μοιάζει στερεμένο. Ξεβράζει πτώματα με τυχαίους παραλήπτες, ενώ οι δράστες διαφεύγουν επίμονα.

Ο Τσίρμπες αναδεικνύει τα ταξικά χάσματα, τις ψυχικές ενδορήξεις και κυρίως την σταδιακή εξαφάνιση του ανθρώπινου μόχθου. Την περιδίνηση μιας χώρας που έχει καταληφθεί από πανικό. Έναν αυτοματισμό κέρδους σε θεωρητικό επίπεδο, που καταφάσκει στην πλήρη αποδιοργάνωση του αξιακού συστήματος, όπως και στις υποδομές. Ο Εστέμπαν αφηγείται χωρία από την προσωπική του διαδρομή (δίχως χρονική σειρά), της οικογένειας του, όπως και των κοντινών του φίλων. Μια τοιχογραφία ενδεικτική των όρων και των λόγων της ερήμωσης. Στον βάλτο μπορεί ο καθείς να «ψαρέψει» ό,τι φαντάζεται. Εκτός από τροφή. Νεκροί βγαίνουν στην επιφάνεια, καταπίνοντας αποδείξεις εγκλημάτων. Ένας τόπος που έμαθε να ξεπλένει διεφθαρμένες συνειδήσεις.

Επ’ ουδενί ο συγγραφέας δεν συμπορεύεται με μεθόδους φτηνής διδασκαλίας. Βάζει τα ζητήματα στην πολιτική τους βάση, αποφεύγοντας την όποια ηθικολογική συναίνεση με τον αναγνώστη. Η χώρα του βουλιάζει κι εκείνος προσπαθεί να καταλάβει τις αιτιάσεις μέρους της πτώσης. Το αριστερό παρελθόν του πατέρα του, που πεθαίνει αποσιωπώντας τα τραύματα του Εμφυλίου και το πέρασμα στην μικροαστική αυταπάτη, είναι ένας από τους κύριους άξονες της σκέψης του συγγραφέα. Τι βούλιαξε στον μεταιχμιακό αυτό χώρο; Η ελπίδα για επούλωση των πληγών τού παρελθόντος ματαιώθηκε και οι απαντήσεις έμειναν μετέωρες. Εν συνεχεία χάθηκε το έδαφος κάτω από τα πόδια του προνοιακού κράτους και έμεινε το άτυπο σλόγκαν: «Είσαι όσο κοστίζεις». Ο ήρωας του Τσίρμπες δεν ματαιοπονεί και δεν το βάζει εύκολα κάτω. Παλεύει όχι μόνο για την αξιοπρέπεια του, αλλά και για την ίδια του την υπόσταση.

Η τέχνη του ξυλουργού δεν νοείται πλέον χρήσιμη. Αποτελεί μέρος της προνεωτερικότητας. Γι’ αυτό και είναι καταδικασμένη στη λήθη. Ο Εστέμπαν στριφογυρίζει σαν άγριο θηρίο, με όσες δυνάμεις του απέμειναν, για να αποδείξει πως το «είδος» του, ο καλλιτέχνης της καθημερινότητας δηλαδή, είναι σε θέση να διεκδικήσει το μέλλον του. Όμως, βρίσκεται εκτός του παραγωγικού μοντέλου. Είναι ήδη ένα «απολίθωμα». Το επόμενο θύμα. Δουλεύει με το μυαλό και τα χέρια. Αποσυνάγωγη περίπτωση σ’ έναν κόσμο αλματώδους ψηφιοποίησης. Το Δέλτα της Βαλένθια γεμίζει από ριζόρτ και βίλες νεόκοπων επιχειρηματιών που τζογάρουν την κρίση. Οι ιθαγενείς ντόπιοι, αλλά και οι πρόσφυγες από το Μαγκρέμπ, εξοστρακίζονται. Πρόσκαιρα όμως. Μέχρι να γυρίσει ο επόμενος κύκλος της υφεσιακής δίνης και τότε ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Εκείνοι που τελικά έχουν μείνει πίσω, αν δεν έχουν προλάβει να δώσουν στη ζωή τους ένα τέλος, έχουν μετατραπεί σε ζόμπι.

Και όμως ο Εστέμπαν είναι φτιαγμένος από την πάστα των ανθρώπων που γνωρίζουν ότι η ενοχή δεν δύναται να τους καταπιεί, μα δεν τους αγγίζει και ο κυνισμός. Ο ήρωάς μας μετρά, σαν τις χάντρες του κομπολογιού, τα κρίματα και τα θάματα που έχουν περάσει σαν οδοστρωτήρας από πάνω του. Η ζωή έτρεχε σαν νερό από τα χέρια του. Ο Ραφαέλ Τσίρμπες είναι από τους συγγραφείς που δεν επιδιώκουν τον οίκτο. Η γραφή του εξερευνά τα όρια της ματαίωσης. Αφήνεται να τον παρασύρει ο βόμβος των ξεχασμένων ψυχών. Οι οποίες δεν φαίνονται με μια πρώτη ματιά. Αν όμως κοιτάξεις προς την πλευρά του έλους, θα τις δεις να παρακολουθούν, με απορία και ντομπροσύνη, τις πληγές της περίφημης «ανάπτυξης». Ένας άνευ όρων αφηγητής, που αιχμαλωτίζει με ξάστερο ύφος την φτωχοποίηση μέρους της δυτικής πνευματικής κληρονομιάς.

Ο Νίκος Κουρμουλής είναι κριτικός λογοτεχνίας