Κάποτε στο Μεξικό

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΗΝΑ

Παναγιώτης Τέτσης, Μπουαγιά I, 2011-2014, λάδι σε μουσαμά, 124x212εκ.

ΓΚΡΑΧΑΜ ΓΚΡΗΝ, Η δύναμις και η δόξα, μτφ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδόσεις Πόλις, σελ. 360

Η Δύναμις και η Δόξα (1940), που μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο από τον Τζον Φορντ με τον Χένρι Φόντα στον πρωταγωνιστικό ρόλο, θεωρείται το σπουδαιότερο μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην (1904-1991). Ανήκει και αυτό στον κύκλο των μυθιστορημάτων του Άγγλου συγγραφέα που τοποθετούνται σε περιοχές «υψηλής έντασης»: Ο τρίτος άνθρωπος (μεταπολεμική Βιέννη), Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα (Κούβα του Ψυχρού Πολέμου), Οι θεατρίνοι (Αϊτή της εποχής της αιμοσταγούς δικτατορίας των Ντιβαλιέ), Ο ήσυχος Αμερικάνος (Ινδοκίνα της περιόδου του εμφυλίου και της έναρξης της αμερικανικής ανάμειξης). Το σκηνικό εδώ είναι το Μεξικό του 1930.

Το Μεξικό του 1926-1929 συγκλονίστηκε από τον επονομαζόμενο Πόλεμο των Κριστέρος. Η εμφύλια αυτή σύγκρουση, με τους 90.000 νεκρούς, ξέσπασε στη διάρκεια της προεδρίας της χώρας από τον Πλουτάρκο Ελίας Κάγιες, διάδοχο του Άλβαρο Ομπρεγόν (που αναφέρεται έμμεσα στις πρώτες σελίδες του μυθιστορήματος) και εκπρόσωπο της μεσοαστικής πτέρυγας της Επανάστασης του 1910-1920, η οποία και τελικά επικράτησε.

Ο Κάγιες επιχείρησε να εφαρμόσει τις διατάξεις του Συντάγματος του 1917, οι οποίες περιόριζαν δραστικά τις εξουσίες της Καθολικής Εκκλησίας. Με την αντικληρικαλιστική αυτή νομοθεσία, δημεύτηκε η τεράστια εκκλησιαστική περιουσία, επιχειρήθηκε να καταπολεμηθεί η διαφθορά και απαγορεύτηκε η λειτουργία των θρησκευτικών ταγμάτων. Η αντικληρικαλιστική μεταρρύθμιση εφαρμόστηκε άτεγκτα και βίαια (θέση την οποία υποστηρίζει ο Γκράχαμ Γκρην στο μυθιστόρημά του). Αυτό όμως συνέβη και εξαιτίας της εχθρικής στάσης της Εκκλησίας και της πεισματικής άρνησής της να προβεί ακόμα και στην παραμικρή μεταρρύθμιση. Το αποτέλεσμα ήταν να ξεσπάσει μια μαζική εξέγερση (που η Εκκλησία υποδαύλισε), αντιδραστική στον πυρήνα της, στην οποία πρωτοστάτησαν τμήματα του αγροτικού πληθυσμού της χώρας. Ονομάστηκαν Κριστέρος, επειδή οι φανατικοί ζηλωτές της χρησιμοποιούσαν την πολεμική ιαχή «Βίβα Κρίστο Ρέι».

Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο τοποθετείται το μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην, το οποίο δανείζεται τον τίτλο του από την τελευταία στροφή του «Πάτερ Υμών», όταν αυτό διαβάζεται ολόκληρο. Κεντρικός ήρωας του βιβλίου είναι ο ανώνυμος «παπαμέθυσος», ένας διεφθαρμένος, αλκοολικός ρωμαιοκαθολικός ιερέας, ο οποίος βιώνει μια κρίσης συνείδησης. Η πίστη του έχει κλονιστεί και ο ίδιος αμφιβάλλει αν είναι πια άξιος να την υπηρετεί. Υπό μια οπτική ο ιερέας του Γκρην προοικονομεί έναν άλλον εξέχοντα χαρακτήρα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, που επίσης βιώνει συνειδησιακή κρίση: τον Φέρμιν, τον «κύριο Πρόξενο» στο μοντερνιστικό opus Κάτω από το ηφαίστειο (1947) του Μάλκολμ Λόουρι.

Ο ιερέας καταδιώκεται από τις αρχές. Παρά τον πνευματικό κλονισμό που έχει υποστεί, αρνείται να υποταγεί. Προσπαθεί να ξεφύγει και περιπλανιέται από χωριό σε χωριό, όπου τελεί λειτουργίες και ιεραποστολικό έργο. Η καταδίωξή του αποδεικνύεται μια διαδικασία προσωπικής αφύπνισης. Όταν τελικά συλλαμβάνεται και οδηγείται στη μοίρα του, εμφανίζεται απρόσμενα αξιοπρεπής. Ο ιερέας συγκροτεί ένα δίπολο αντιθέσεων με τον άλλο ισχυρό χαρακτήρα του μυθιστορήματος: τον ιδεαλιστή, φανατικό άθεο χωροφύλακα που τον καταδιώκει, έναν «αδιάφθορο, ασκητή και μυστικό της επανάστασης, που αγωνίζεται για τη συνολική καταστροφή του παλιού κόσμου της αδικίας…».

Στις σελίδες στις οποίες ξεδιπλώνεται βήμα-βήμα η καταδίωξη και στους διαλόγους του ιερέα με τους συγκρατούμενούς του στη φυλακή, περιγράφεται με συγκλονιστικό τρόπο (υποδειγματική η μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου) το αγροτικό Μεξικό που συνάντησε ο Γκράχαμ Γκρην κατά την επίσκεψή του στη χώρα το 1938. Όπως σημειώνει και ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο πολύ κατατοπιστικό επίμετρό του, «το κοινωνικό τοπίο είναι ένα τοπίο βίας και εγκατάλειψης. Κυρίως εγκατάλειψης, υλικής και ψυχικής. Έρημη χώρα: άδειες, παρατημένες καλύβες, εγκαταλελειμμένα σπίτια, γκρεμισμένες εκκλησίες, κουρασμένοι και παραιτημένοι άνθρωποι. Αρρώστια και θάνατος παντού». Ο Γκρην εδώ ανατρέχει στο μεγάλο του ίνδαλμα, τον Τζόζεφ Κόνραντ, και στις πιο εφιαλτικές σελίδες της Καρδιάς του Σκότους.

Ο Γκράχαμ Γκρην υποστήριξε στον πρόλογο της έκδοσης του 1962 ότι «Η Δύναμις και η Δόξα είναι το μόνο μυθιστόρημα που έχει γράψει για να υπερασπιστεί μια θέση». Η «θέση» αυτή είναι, πιστεύω, η υπεράσπιση της θρησκευτικής ελευθερίας και όχι η καταδίκη της Μεξικανικής Επανάστασης (το βιβλίο «έχει διαβαστεί» και υπό αυτό το πρίσμα). Ο Γκριν δεν ασχολείται τόσο με την επανάσταση αυτή καθαυτή, ούτε εξετάζει την επίδρασή της στη νεότερη μεξικανική ιστορία. Το μυθιστόρημά του δεν θέτει τους ίδιους προβληματισμούς π.χ. με το εμβληματικό Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρουζ (1962) του Κάρλος Φουέντες, το οποίο διερευνά τους μηχανισμούς επιβολής της νέας ελίτ στην πολιτική ζωή της χώρας.

Ο Γκρην φυσικά δεν υποστηρίζει αναδρομικά το κίνημα των Κριστέρος, ούτε επιδιώκει να «εξαγνίσει» την Καθολική Εκκλησία (κύκλοι της οποίας το αποδοκίμασαν). Εξάλλου ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου είναι εξαρχής φορτωμένος με ένα σωρό αρνητικά χαρακτηριστικά και ο συγγραφέας τον υποβάλλει συνεχώς σε ηθικά διλήμματα. Ο Γκρην μπορεί να είχε ασπαστεί τον καθολικισμό από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, όμως η σχέση του με τον καθολικισμό ήταν ήπια και «αμφίθυμη» όπως υπογραμμίζει στον πρόλογό του ο Αμερικανός συγγραφέας Τζον Απντάικ. Επιπλέον ήταν θιασώτης του σοσιαλισμού, ενώ υποστήριξε τόσο τους Βιετμίνχ όσο και την Κουβανέζικη Επανάσταση.

Η Δύναμις και η Δόξα είναι πρώτα από όλα ένα υπαρξιακό μυθιστόρημα που πραγματεύεται το ζήτημα της συνείδησης αναφορικά με την ηθική στάση του ανθρώπου. Οι σελίδες του απηχούν την περίφημη φράση του Μπαλζάκ: «Η συνείδησή μας παραμένει αλάνθαστος κριτής όταν δεν την έχουμε δολοφονήσει». Ένα πολύ σημαντικό έργο της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα.

Ο Θανάσης Μήνας είναι ραδιοφωνικός παραγωγός και επιμελητής εκδόσεων