Η ρωσική ιδέα, ή «πού ανήκομεν;»

Βιβιοχάρτης της σύγχρονης Ρωσίας (1)

. Παναγιώτης Τέτσης, Χωρίς τίτλο, 2011-2014, μελάνι σε μουσαμά, 110x256 εκ.

ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ

Οι μεταφράσεις της ρωσικής λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα (πλην των κλασικών κειμένων) δίνουν μια αμυδρή, και συνήθως λανθασμένη, εικόνα των γραμμάτων της Ρωσίας τού σήμερα. Είναι σχεδόν βέβαιο, ότι ακόμα και οι υποψιασμένοι κριτικοί της λογοτεχνίας στην Ελλάδα μετά βίας μπορούν να αναφέρουν δυο-τρία ονόματα, που σήμερα ταράζουν τα νερά του ρωσικού πνεύματος: η σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία παραμένει terra incognita, που περιμένει τους εξερευνητές της.

Τα κείμενα, που θα ακολουθήσουν εδώ, παρουσιάζουν μάλλον και εκδοτικό ενδιαφέρον, αφού μπορούν να παίξουν ρόλο οδηγού, ενός σύντομου λεξικού ονομάτων και αξιών: ως γνώμονα δεν θα χρησιμοποιήσουμε μόνο το προσωπικό μας γούστο, αλλά τη διαπίστωση ότι ο συγκεκριμένος εκπρόσωπος των ρωσικών γραμμάτων επιτελεί διαχρονικό έργο, είναι συνεχιστής της μεγάλης ρωσικής λογοτεχνικής παράδοσης, σε όλες τις πτυχές της, και ως τέτοιος είναι και θα παραμένει επίκαιρος.

Η Ρωσία περνάει τη φάση αναζήτησης της ταυτότητάς της: ανήκομεν εις την Ανατολήν ή εις Δύσιν; Ποια πρέπει να είναι η σχέση των Ρώσων με την ιστορία τους, με το μακρινό και το πρόσφατο παρελθόν; Πού ακριβώς προσδιορίζονται τα σύνορα ανάμεσα στον πατριωτισμό και τον σοβινισμό; Τι σημαίνει η ρωσική ιδέα, η αναγέννησή της, για ένα κράτος που απειλείται να γίνει «ένας αχανής χώρος χωρίς λαό»; Τι σημαίνει για τη σύγχρονη Ρωσία η Ορθοδοξία;

Η ρωσική φιλοσοφία είναι επίσης terra incognita για τα ελληνικά γράμματα: ονόματα δίχως κείμενα, σε ελεύθερη ερμηνεία όσων τα γνώρισαν από τις μεταφράσεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες και όσων εμπιστεύτηκαν την ευρωπαϊκή ερμηνευτική - συχνά παρερμηνευτική...

Το 2016 συμπληρώνονται 20 χρόνια από το θάνατο ενός μεγάλου ρώσου ιστορικού της φιλοσοφίας, του Αρσένι Γκουλίγκα (1921-1996), μελετητή της γερμανικής φιλοσοφίας και κύριου μεταφραστή στα ρωσικά των Καντ, Χέγκελ, Σέλινγκ και πολλών άλλων.

Η ζωή και το έργο του Αρσένι Γκουλίγκα εξελίχτηκαν σε μια περίοδο σχεδόν νεκρή για τη φιλοσοφία, όταν η σοφία ήταν κατευθυνόμενη και η «φιλο-», η αγάπη γι’ αυτήν, συγκεκριμένη, με αυστηρά δομημένα δόγματα και αυστηρά συγκεκριμένους κλασικούς.

Το 2006, στη σειρά «Ζωή των Λαμπρών Προσωπικοτήτων», του Εκδοτικού Οίκου «Νέα Φρουρά» της Μόσχας, εξεδόθη ένα καταπληκτικό βιβλίο του Αρσένι Γκουλίγκα, Οι Δημιουργοί της Ρωσικής Ιδέας, όπου δεν υπεραμύνεται μόνο της ύπαρξης της ρωσικής φιλοσοφίας, δεν αναφέρεται μόνο στα ξεχασμένα ονόματα των μεγάλων ρώσων φιλοσόφων, αλλά δίνει ένα αιχμηρό όπλο στα χέρια εκείνων που παλεύουν σήμερα να εξηγήσουν, ότι η ρωσική οικουμενικότητα, η ρωσική Sobornost, η ρωσική καθολικότητα, δεν έχει καμιά σχέση με την παγκοσμιοποίηση ή με την επιθυμία να υποτάξει τον κόσμο.

Ο πρόχειρος τίτλος του βιβλίου ήταν «Η φιλοσοφία του μέλλοντος»: ο Γκουλίγκα ολοκλήρωσε τη συγγραφή του έργου το 1995, μέσα στην κρίση που κατασπάραζε την χώρα μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης – κρίση πολιτική, κρίση οικονομική, κρίση κοινωνική, και, το κυριότερο, κρίση αξιών. Το μέλλον της φιλοσοφίας στη Ρωσία είχε άμεση σχέση με το μέλλον της χώρας.

Ως γνήσιος φιλόσοφος, ο Γκουλίγκα προέβλεπε καθαρά τι θα επακολουθήσει∙ ακόμα και πριν από τη διάσπαση της χώρας έγραφε: «Μπορούμε να βγούμε από τη σημερινή κρίση, μόνο ακολουθώντας το δρόμο της εθνικής συνείδησης. Η εθνική συνείδηση δεν έχει καμιά σχέση με τον εθνικισμό και, εννοείται, με τον σοβινισμό. Τον σοβινισμό στη Ρωσία τον καλλιεργούν μόνο οι προβοκάτορες... Ο σύγχρονος φασισμός δεν είναι η σκιά του Χίτλερ... Είναι η διεθνής βία, που κατευθύνεται κατά της ισοτιμίας των λαών, συμπεριλαμβανομένου και του ρωσικού...»

Τότε, ο Γκουλίγκα κατηγορήθηκε δημόσια ως εθνικιστής, σοβινιστής, ακόμα και αντισημίτης. Σημειωτέον: πέρα από τον Ωκεανό τον θεωρούσαν αδιόρθωτο μαρξιστή... Σήμερα, δεν χωράει αμφιβολία ότι η ανθρωπότητα βαδίζει προς την ενοποίηση, όπως ισχυριζόταν ο Γκουλίγκα σχεδόν τρεις δεκαετίες πριν. Και σημείωνε: «το ερώτημα είναι πώς θα είναι αυτή η ενοποίηση: η αυτοκρατορία του Κακού, του ‘χρυσού δισεκατομμυρίου’ με επικεφαλής την επιλεγμένη ελίτ των επιλεγμένων λαών (κοινωνικών ομάδων), ή η οικουμενική, η καθολική ενοποίηση όλης της ανθρωπότητας;»

Σήμερα, όταν η απάντηση σε αυτή την ερώτηση είναι σχεδόν βέβαιη, το έργο της φιλοσοφίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Όταν είναι βέβαιο ότι, σε σύγκριση με το παρελθόν, η ανθρωπότητα περισσότερο χάνει, παρά κερδίζει. Όταν, όπως λέει ο Γκουλίγκα, η σκιά της Αποκάλυψης αρχίζει να καλύπτει τη Γη, όταν ο μεταμοντερνισμός, αντί να ερμηνεύει την κρίση, την απολαμβάνει, όταν τα πάντα επιτρέπονται και τα πάντα είναι δεκτά. «Οι απώλειες είναι τόσο μεγάλες, που σχεδόν επιβάλλεται να επιστρέψουμε πίσω, χωρίς να απωλέσουμε τις θετικές κτήσεις της εποχής μας».

Πριν πει ο Γκουλίγκα οτιδήποτε για τη ρωσική ιδέα, υπενθυμίζει, ότι αυτή την έννοια εισήγαγαν στα ρωσικά γράμματα και στη ρωσική φιλοσοφία ο Ντοστογιέφσκι και ο Σολοβιόφ, που ονειρεύονταν τη δημιουργία μια ενωμένης παγκόσμιας κοινωνίας, όπου «η προσωπικότητα δεν θα υποφέρει από τους πολλούς, και οι πολλοί δεν θα υποφέρουν από τις ‘οξείες γωνίες’ της προσωπικότητας».

Παρόλο που η σημασία της ρωσικής ιδέας είναι συγκεκριμένη, και οι εκφραστές της δεν ήταν ούτε «καρχαρίες του ιμπεριαλισμού», ούτε σκληροπυρηνικοί κομμουνιστές, την πολεμούσαν και συνεχίζουν να την πολεμούν και εκ δεξιών και εξ αριστερών, γιατί ίσως και σήμερα φαντάζει επικίνδυνη για τη Δύση. Ίσως γιατί μ’ αυτή την ιδέα συνδέονται η αναγέννηση του ρωσικού κράτους, η αναζήτηση της ταυτότητας του ρωσικού λαού; Σύμφωνα με έναν άλλον εκφραστή της, τον Νικολάι Μπερντιάγιεφ (1874-1948), «όλοι είναι υπεύθυνοι για όλους» και αυτό είναι το κύριο νόημά της.

Ο φιλόσοφος Ιβάν Ιλίν (1883-1954) θεωρούσε, ότι η ρωσική κουλτούρα είναι προϊόν των ιστορικών καταστροφών, αλλά η Ρωσία, σαν το Φοίνικα, πάντα αναγεννιόταν από της στάχτες της. Η ρωσική ιδέα της καθολικής σωτηρίας γεννήθηκε από το γεμάτο καταστροφές παρελθόν της Ρωσίας. Και πρέπει να αφουγκραζόμαστε το παρελθόν μας: η ρωσική ιδέα, όπως και κάθε εθνική ιδέα, είναι πρωτίστως η μνήμη. «Σήμερα, όταν, παρά τη φαινομενική ευημερία, ο κόσμος ολισθαίνει προς την καταστροφή», γράφει ο Γκουλίγκα, «η πείρα της Ρωσίας να ξεπερνάει τις καταστροφές είναι ιδιαίτερα πολύτιμη. Ιδιαίτερα για όσους προαισθάνονται αυτή την καταστροφή και πιστεύουν ότι υπάρχει τρόπος να αποφευχθεί. Για όσους όμως πιστεύουν, ότι όσο αυξάνεται η παραγωγή και η ευημερία, όσο λειτουργεί η αστυνομία, κανένα κακό δεν θα συμβεί, η ρωσική ιδέα δεν υπάρχει».

Ανήκομεν εις την Ανατολήν ή εις Δύσιν; Το ερώτημα, όπως φαίνεται, δεν είναι και τόσο ρητορικό και καθόλου ξεπερασμένο. Ακόμα και σήμερα στην ίδια τη Ρωσία ακούγονται οι φωνές που καλούν τη Ρωσία και τους Ρώσους να εξευγενιστούν, να «συμμορφωθούν», να διδαχθούν από τη σοφία της Δύσης: «δώστε μας τον προτεσταντισμό, με τον ατομισμό και τον απόλυτο προορισμό του, αλλιώς χαθήκαμε!» Ακόμα και σήμερα υπάρχουν ρώσοι φιλόσοφοι που ελπίζουν ότι στη ρωσική ορθοδοξία θα αναπτυχτούν μεταρρυθμιστικά ρεύματα, που θα παίξουν ρόλο ανάλογο με τον ευρωπαϊκό προτεσταντισμό...

Σ’αυτή ακριβώς την προτεσταντική «κλεισούρα» αντιπαραθέτει η ρωσική ιδέα την ορθόδοξη sobornost, μια έννοια που δεν μεταφράζεται σε καμιά γλώσσα, και από μερικούς ευρωπαΐους φιλοσόφους αποδίδεται ως «συμφωνία». Κατά τον Μπερντιάγιεφ, «η sobornost είναι αντίθετη και στην απολυταρχία των Καθολικών, και στον ατομισμό των Προτεσταντών, και σημαίνει ενότητα, που δεν αναγνωρίζει την επιβολή καμιάς εξωτερικής δύναμης, αλλά ούτε και καμιά ατομιστική μοναξιά και απομόνωση αναγνωρίζει».

Ανήκομεν εις την Ανατολήν ή εις Δύσιν;Το ερώτημα δεν αφορά τη γεωγραφία. Αφορά το παρελθόν και το μέλλον. Και, προπαντός, το παρόν. Μήπως τελικά δεν είναι και τόσο καθοριστικό πού ανήκομεν, αλλά πού επιλέγουμε να ανήκουμε;

Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασική φιλόλογος