Κάτι λείπει: ο μαύρος θόρυβος

Για την έκθεση της Κατερίνας Στεφανιδάκη, στη γκαλερί Ζουμπουλάκη

ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΤΡΑΜΠΟΥΛΗ

Kαθοδόν, την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, προς ένα ασύμμετρο δημοψήφισμα, στο οποίο και από τις δύο πλευρές τίθεται διλημματικά στην επώδυνη τεχνική της εξουσίας μια ρητορική της ουτοπίας (της Ευρώπης ως ουτοπίας, της κοινωνικής μεταρρύθμισης ως ουτοπίας, της δημοκρατικής ανεξαρτησίας ως ουτοπίας - από τις ουτοπίες όλες αυτές όμως «κάτι λείπει», καμία δεν είναι η «μεταμόρφωση της ολότητας», για να θυμηθούμε εκείνη τη συζήτηση για τις αντιφάσεις της ουτοπικής επιθυμίας μεταξύ Τέοντορ Αντόρνο και Ερνστ Μπλοχ), το ποίημα του Σεφέρη από το οποίο δανείζεται τον τίτλο της έκθεσής της η Κατερίνα Στεφανιδάκη –This is the Place, Gentlemen!- αποκτά μια παράδοξη ερμηνευτική επικαιρότητα. Πρόκειται για τον «Στρατή Θαλασσινό στη Νεκρή Θάλασσα», γραμμένο τον Ιούλιο του 1942 στη Μέση Ανατολή. Στο ποίημα του Σεφέρη αντιπαραβάλλονται δύο υδάτινοι τόποι: η Νεκρή Θάλασσα, τόπος του παρόντος του ποιήματος, σκηνικό της βιβλικής αφήγησης και τόπος εξορίας του ποιητή μέσα στον πόλεμο με τρόπον τέτοιο που η γεωλογική του ιδιαιτερότητα -νερό χωρίς ζωή- ανάγεται σε μεταφυσική και πολιτική αλληγορία· και από την άλλη, υπαινικτικά στο τέλος, το Αιγαίο, τόπος καταγωγής του ποιητή και διαμεσολάβησης της βιβλικής αφήγησης, που και πάλι η γεωλογική ιδιαιτερότητα -το Αιγαίο που βρίσκεται σε υψηλότερη στάθμη από τη Νεκρή Θάλασσα- το ιεραρχεί, το καθιστά πέλαγος ενός χαμένου παραδείσου. Το ποίημα εισάγεται πεζολογικά με το παράθεμα «Κάποτε βλέπεις σε παρεκκλήσια, χτισμένα πάνω στις θρυλικές τοποθεσίες, τη σχετική περιγραφή του Ευαγγελίου γραμμένη αγγλικά και αποκάτω: «THIS IS THE PLACE GENTLEMEN!» και ο αγγλικός στίχος αυτός επαναλαμβάνεται σαν επωδός στο ποίημα, γλωσσικό ίχνος της πατριαρχίας και της αποικιοκρατίας αλλά και υπενθύμιση του σκληρού παρόντος, τόσο στη γεωγραφική όσο και στην πολιτική του εκδοχή: αυτός είναι ο τόπος και η δυστυχία στην οποία μας έλαχε να ζήσουμε «πολλές οργιές κάτω από την επιφάνεια του Αιγαίου».

Αυτόν τον επώδυνο τόπο του πολιτικού και γεωγραφικού παρόντος καταγράφει η Κατερίνα Στεφανιδάκη στη μνημειακής διάστασης ζωγραφική κατασκευή της. Σε πρώτο επίπεδο το θέμα του είναι ένα αστικό τοπίο που εκρήγνυται. Το έργο αποτελείται από εκατοντάδες επιμέρους ενότητες στην πραγματικότητα διαχέεται σε αυτές. Χαρτιά που άλλοτε αναπαριστούν με φωτογραφική ακρίβεια κομμάτια του τοπίου, άλλοτε θολώνουν τα περιγράμματα, δημιουργούν ελλείψεις, φτάνουν μέχρι την χειρονομία, την αφαίρεση ή τον μαύρο θόρυβο· χαρτιά που επεντίθεται, προστίθενται, επικαλύπτονται, συμπληρώνονται, για να συνθέσουν ή για να αποδομήσουν εικόνες, εκτείνονται, σχεδόν άτακτα ριγμένα στο πάτωμα, στις τρεις διαστάσεις. Το σύνολο υποβάλλει την εντύπωση της έκρηξης περισσότερο από ό,τι την αναπαριστά, την πολλαπλότητα των οπτικών ερεθισμάτων τα οποία επεξεργάζεται ο θεατής που βρίσκεται στο επίκεντρο μιας έκρηξης μέσα στην πόλη: οι τοίχοι που καταρρέουν, οι δρόμοι που ακόμη διατηρούν κάποια δομή, η σκόνη και ο καπνός που καταλαμβάνουν σταδιακά το οπτικό πεδίο. Σε δύο σημεία του έργου ζωγραφισμένες ψηφίδες σαν καπνός και θραύσματα της έκρηξης ανεβαίνουν σε στρόβιλο και δημιουργούν ακριβώς την ψευδαίσθηση του ωστικού κύματος που απειλεί τον παρατηρητή και θύμα της καταστροφής. Στην πραγματικότητα, το έργο είναι μια ανοιχτή δομή: ένα σύστημα που μπορεί να συμπληρώνεται ζωγραφικά στο διηνεκές, να μεταβάλλεται, να διευρύνεται ή να συρρικνώνεται, να κυριαρχεί η αφαίρεση επί της αναπαράστασης ή το αντίθετο. «THIS IS THE PLACE GENTLEMEN!» Όπως και ο τόπος της ιστορίας, τίποτε δεν είναι οριστικό, τα ερείπια και τα τμήματα του έργου συσσωρεύονται και μπορεί να τα παγώσει μόνον το σημείο θέασής τους.

Το «THIS IS THE PLACE GENTLEMEN!» είναι στην πραγματικότητα, το τρίτο μέρος μιας τριλογίας. Το 2008, είχαν παρουσιαστεί τα δύο πρώτα μέρη του έργου στην πρώτη ατομική έκθεσης της Στεφανιδάκη στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη. Ο τίτλος της έκθεσης εκείνης, «Πατησίων 179», είχε μια μελαγχολική και παρηγορητική ακρίβεια. Η διεύθυνση εκείνη αντιστοιχούσε στην κατοικία της καλλιτέχνιδας και σε δύο μνημειώδεις ζωγραφικές κατασκευές σχεδόν σε φυσικό μέγεθος η Στεφανιδάκη αναπαριστούσε το εσωτερικό του διαμερίσματός της και τη θέα από το παράθυρό της. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η σχεδιαστική δεξιοτεχνία της δημιουργούσε ένα ψευδαισθησιακό περιβάλλον. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, ωστόσο, έθετε ένα ερώτημα που την εποχή εκείνη, όταν ακόμη τίποτε δεν φαινόταν να διαταράσσει την γαλήνη της συνεχούς ευημερίας και κοινωνικής γαλήνης, φαινόταν να είναι ιδιαίτερα καίριο: «Πώς μπορούμε να αναπαραστήσουμε την κανονικότητα;» Η αγωνία της απόδοσης του μη εξαιρετικού, του αναμενόμενου, του ρυθμισμένου ήταν τότε το κατεξοχήν ερώτημα που έθετε ένας καλλιτέχνης με τη δεξιοτεχνική δεινότητα και την προσήλωση στην τεχνική που έχει η Στεφανιδάκη. Ήταν με έναν τρόπο η εποχή ακόμη της ζωγραφικής. Σήμερα, πολλές ιστορικές στιγμές μετά, η κανονικότητα έχει οριστικά διαρραγεί, η κοινωνική γαλήνη έχει απορρυθμιστεί και, με έναν τρόπο, απορρυθμίζεται και η αναπαράσταση. Την αντικαθιστά ο μαύρος θόρυβος. Πια κάθε δομή είναι ανοιχτή. Πια κάτι λείπει.

Ο Θεόφιλος Τραμπούλης είναι συγγραφέας και επιμελητής