Προσλήψεις και χρήσεις της παράδοσης

ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ

ΚΩΝΤΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΚΟΤΣΗΣ, Δημοτικά τραγούδια: Μελέτες, σχόλια, εισαγωγή Guy Saunier, εκδόσεις Opportuna, Πάτρα, σελ. 218

Δικηγόρος, ο Κώστας Γκότσης, είναι ταυτόχρονα ενεργός ερευνητής και δάσκαλος. Διδάκτωρ Ιστορίας, στη Σορβόννη, στο πανεπιστήμιο Paris I, συμμετέχει σε συνέδρια, δημοσιεύει κείμενα, δίδαξε και διδάσκει σε ΤΕΙ και πανεπιστήμια.

Το πόνημα, καρπός πολυετούς προσπάθειας, συντίθεται από επτά λιτά και καλογραμμένα κείμενα, κάποια δημοσιευμένα και ξαναδουλεμένα. Θα μπορούσαμε να τα χωρίσουμε σε δύο κατηγορίες. Στις τρεις μελέτες που αφορούν τα δημοτικά τραγούδια αυτά καθαυτά ως σώμα και τις τέσσερεις που αναφέρονται στο έργο μελετητών των δημοτικών τραγουδιών.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα κείμενα 1 (Το κάστρο της Ωριάς), 2 (οι αντιλήψεις για το ανθρώπινο σώμα στα κλέφτικα τραγούδια) και 6 (Η επανάσταση του ’21 και το δημοτικό τραγούδι). Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται τα κείμενα 3 για το Μιχαήλ Λελέκο, το 4 για τον Νικόλαο Πολίτη, το 5 για τον Θρύλο Πάτρη και το 7 για την έννοια του έθνους σύμφωνα με τους Ν. Πολίτη, Σπ. Λάμπρου και Δ. Πατσόπουλο.

Η πρώτη κατηγορία θέτει κυρίως τρία ερωτήματα: Ποια εικόνα έχουν οι Έλληνες για τα δημοτικά τραγούδια; Ποιες οι αναπαραστάσεις στα δημοτικά τραγούδια για το σώμα; Και, τέλος, ποια η σχέση τραγουδιών με την πραγματικότητα;

Το πρώτο ερώτημα διαπερνά όλο το βιβλίο. Η απάντηση είναι σύνθετη καθώς η εικόνα αλλάζει με τις εποχές και τις χρήσεις των πνευματικών και πολιτικών μας ελίτ. Ο Γκότσης παραθέτει την άποψη του Φωριέλ, του πρώτου μελετητή των δημοτικών τραγουδιών, το 1824 «Οι ορεινοί δεν αγαπούν παρά μόνον τα κλέφτικα τραγούδια ή όσα τους διηγούνται κάποιαν εικόνα της ζωής των αγρών ή εκείνης των ποιμένων (..). Τα τραγούδια των πόλεων, τα οποία κατά το πλείστον βασίζονται, επί των περιπετειών ή των ή των ερωτικών αισθημάτων, ολίγον τους συγκινούν, εάν δεν τους δυσαρεστούν (…).» Προφανώς τα πράγματα έκτοτε έχουν αλλάξει με την ανατροπή των σχέσεων της πόλης με την ύπαιθρο και την εμφάνιση στο Μεσοπόλεμο κυρίως των ρεμπέτικων.

Λιγότερο σύνθετη είναι η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα. Οι περισσότερες αναφορές, γράφει ο Γκότσης «σχετίζονται με τις φυσικές ικανότητες και δραστηριότητες του ανθρωπίνου σώματος, τα άρματα, τα στολίδια και τις ηλικίες. Αντίθετα, οι αναφορές στα «φυσικά» χαρακτηριστικά του σώματος ακόμη και του προσώπου είναι πολύ λίγες. Λιγοστές επίσης είναι οι αναφορές, οι σχετικές με τις χειρονομίες και τις στάσεις του σώματος».

Όσον αφορά το τρίτο ερώτημα ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι τα δημοτικά τραγούδια δεν είναι αντανάκλαση της «πραγματικότητας». Συνιστούν μαρτυρίες και αποτυπώματα ενός πολιτισμού αλλά ενέχουν στοιχεία μυθοπλασίας. Προβολές ή εξωτερίκευση επιθυμιών; Προς διερεύνηση.

Τα κείμενα της δεύτερης κατηγορίας εστιάζουν σε τρεις συλλογείς-μελετητές δημοτικών τραγουδιών: Μιχαήλ Λελέκο, Νικόλαο Πολίτη και Θρύλο Πάτρη. Για την κατανόηση σημειώνω ότι οι αναφορές στα δημοτικά τραγούδια πυκνώνουν γύρω από τη δεκαετία του 1870 και γύρω από τη δεκαετία του 1930. Οι μελετητές των δημοτικών τραγουδιών συμπλέουν, εν μέρει τουλάχιστον, με τις αρχές των αντίστοιχων γενιών. Πέρα από τις προσωπικές βιογραφίες, δύο ερωτήματα διαπερνούν τα κείμενα αυτά. Το πρώτη, η εικόνα, αλλιώς η πρόληψή των δημοτικών τραγουδιών; Και δεύτερον η χρήση και μετάδοση της στις επερχόμενες γενιές.

Ο Λελέκος γεννιέται μέσα στην Επανάσταση του 1821, στο Αγιονόρι Κορινθίας, και δημοσιεύει στη δεκαετία του 1850. Σημαντικός συλλογέας, αλλά λίγο γνωστός. Γιατί; «Μία άλλη αιτία», σύμφωνα με τον Γκότση «αν και αυτή για ευνόητους λόγους δεν κατονομάζεται, υπήρξε το γεγονός ότι τόλμησε, ήδη το 1869, να εκδώσει τα Πριάπεια, τα οποία βεβαίως σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσαν να αποδεχτούν οι κρατούντες και οι πανεπιστημιακοί της εποχής του, (αλλά και για πολλά χρόνια αργότερα), ότι –δηλαδή σ’ αυτά – «δύναται τις να αναγνωρίσει την φυσιογνωμίαν του ελληνικού έθνους». Θυμίζω ότι τα Πριάπεια, συλλογή 46 τραγουδιών, αποτελούν την πρώτη συλλογή «άσεμνων» τραγουδιών.

Η εκτενέστερη μελέτη είναι αφιερωμένη στο Νικόλαο Πολίτη, γεννημένο στην Καλαμάτα, το 1852, γερμανοσπουδαγμένο, θεμελιωτή της ελληνικής λαογραφίας, καθηγητή σε νέα ηλικία και πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών, συγγραφέα του «Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού» το οποίο πρωτοκυκλοφόρησε το 1914. Στέκομαι στη μέθοδο συλλογής του υλικού από τον Πολίτη που μαρτυρά τόσο την αντίληψή του για τα δημοτικά τραγούδια όσο και για την έννοια λαός. Ο Πολίτης επιλέγει τα τραγούδια και μετά τα επεξεργάζεται, με μία λογική που χαρακτηρίζει «επανόρθωση των ελλείψεων» με τη συμπλήρωση, ή την αντικατάσταση στίχων, από άλλες παραλλαγές του τραγουδιών». Γιατί; Γιατί θεωρεί ότι στα τραγούδια και στις παραδόσεις «ο εθνικός χαρακτήρας αποτυπώνεται ακραιφνής και ακίβδηλος». Άρα, το τραγούδι αντικατοπτρίζει και το αντίστροφο, διαπαιδαγωγεί.

Ο Θρύλος Πάτρης (ψευδώνυμο του Δημήτρη Π. Παναγιωτακόπουλου), είναι Ηλείος, κυκλοφόρησε το 1939, σε ηλικία 19 ετών, πρωτοετής φοιτητής της Νομικής το «Ηλειακή Δημοτική ποίηση». Στόχος; Να συγκρίνει τις τοπικές παραλλαγές των δημοτικών τραγουδιών με άλλες περιοχές, να δει ομοιότητες και διαφορές. Από την ανάλυση προκύπτει ότι ο Πάτρης υιοθετεί μία προσέγγιση ανθρωπολογική των δημοτικών τραγουδιών επηρεασμένη από τις ιδέες του 1930. Τα δημοτικά τραγούδια δεν αποσκοπούν στην κάθαρση και τον φρονηματισμό αλλά συνιστούν ένα μέσο για την επίτευξη αυτού που ο Γ. Θεοτοκάς και ο Α. Δελμούζος θεωρούσαν ως πρωταρχικό στόχο, την ανάπτυξη, αλλιώς, σύγχρονου «εθνικού πολιτισμού».

Το βιβλίο κλείνει με ένα ενδιαφέρον σύντομο κείμενο σχετικά με τη θεώρηση του έθνους από τους Ν. Πολίτη, Σπ. Λάμπρου και Δ. Πατσόπουλο. Σε αντίθεση με σύγχρονους μας, θεωρούν κρίσιμη παράμετρο τα «ομότροπα ήθη», τον πολιτισμό, και όχι το «όμαιμον», «ομόγλωσσον» και την κοινή «λατρεία». «Αλλά τα ομότροπα ήθη αρκούσι και μόνα, όπως εποικοδομηθή επ’ αυτών η συνείδησις της εθνικής ενότητος».  

Ο Παντελής Κυπριανός διδάσκει Ιστορία της εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Πατρών

Τάσος Παυλόπουλος, The bad dream, 2012, ακρυλικά σε χαρτόνι, 51 X 40 εκ.