Το σώμα πεδίο μάχης (ξανά)

ΤΗΣ ΑΛΙΚΗΣ ΚΟΣΥΦΟΛΟΓΟΥ

Νίκος Κεσσανλής, Νο60, υγρή εμουλσιόν σε καμβά, 133 x 182 εκ.

ΡΟΣΙ ΜΠΡΑΪΝΤΟΤΙ, Νομαδικά υποκείμενα. Ενσωματότητα και έμφυλη διαφορά στη σύγχρονη φεμινιστική θεωρία, εκδόσεις νήσος

To έργο της Braidotti εντάσσεται στο διευρυμένο πεδίο της ηπειρωτικής φιλοσοφίας. Η μελέτη της περιστρέφεται γύρω από τις διαδικασίες συγκρότησης της σύγχρονης υποκειμενικότητας, αποδίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια της διαφοράς, στο πλαίσιο της δυτικοευρωπαϊκής φιλοσοφίας και της πολιτικής θεωρίας. Το φιλοσοφικό έργο της Braidotti διερευνά τις δυνατότητες να σκεφτούμε θετικά για τη διαφορά μέσα από το πρίσμα της πολιτικής θεωρίας και της πρακτικής.

Από τις πρώτες δημοσιεύσεις της διερευνά τις δυνατότητες της κατανόησης των έμφυλων, εθνοτικών, πολιτιστικών ή ευρωπαϊκών διαφορών, πέρα από δυιστικά συστήματα αξιολόγησης και ιεραρχιών. Το νήμα αυτό του προβληματισμού επεκτείνεται και πέρα από την ανάλυση του προβλήματος της έμφυλης διαφοράς, όπου τίθεται το πρόβλημα της κατηγορηματικής δυαδικής διάκρισης μεταξύ του εαυτού και των άλλων, ευρωπαϊκών και ξένων, ανθρώπινων και μη ανθρώπινων (ζώα /περιβάλλον) (R. Braidotti, Metamorphoses: Towards a materialist theory of becoming, Cambridge Polity Press, 2002).

Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι οι πολιτισμικές αναπαραστάσεις του παγκοσμιοποιημένου, τεχνολογικά διαμεσολαβημένου, εθνοτικά πλούσιου κόσμου που ζούμε σήμερα καλλιεργούν ένα κλίμα γενικευμένης αμφιθυμίας, σύγχυσης αναφορικά με τα θέματα του φύλου, της φυλής και της σεξουαλικότητας. Το ερώτημα που τίθεται, συνεπώς, είναι πολιτικό: ποιες συλλογικές, προφανώς πολιτικές πρωτοβουλίες, είναι ικανές να παράγουν επαρκείς πολιτιστικά και πολιτικά αναπαραστάσεις, αυτού του ταχέως μεταβαλλόμενου κόσμου στον οποίο ζούμε;

Η Μπραϊντότι αποδίδοντας έμφαση στην υλικότητα, διαβλέπει τη δυνατότητα ενός καθημερινού στοχασμού που στηρίζεται στο "νομαδισμό". Ο όρος υποκείμενο-νομάδας περιγράφει το υποκείμενο που κατά τη Μπραϊντότι έχει αντίληψη του μη σταθερού των ορίων, δηλαδή της ιστορικότητάς του ως υποκειμένου και της αφηγηματικότητας του σώματός του μέσα από το πρίσμα της μεταδομιστικής σκέψης. Αυτό τo νομαδικό πολυγλωσσικό υποκείμενο παρουσιάζεται ως πρότυπο αντίστασης στις επικρατούσες αναπαραστάσεις του υποκειμένου.

Το ζήτημα της υλικότητας δεν παραγνωρίζεται. Αντίθετα, μέσω της αξιοποίησης των μεταδομιστικών επεξεργασιών της Buttler και κάποιων άλλων εκλεκτικά συγγενών κειμένων, μελετώνται με μεγαλύτερη διεισδυτικότητα οι καθημερινές πολλαπλές και ετερογενείς συμβολικές και υλικές επιτελέσεις του κανονιστικού φύλου.

Αναφέρεται λοιπόν σε μία εκδοχή απείθαρχης υλικότητας, που διέπει τα ενσώματα υποκείμενα, ενισχύοντας και εξυπηρετώντας τον κεντρικό στόχο της επανάκτησης της πολιτικότητας του σώματος και αποβλέποντας στην περαιτέρω αποσταθεροποίηση του διπολικού συστήματος του φύλου και των παραπλεύρων στατικών ταυτοποιήσεων που απορρέουν από αυτό.

Η διερεύνηση των κοινωνικών, πολιτισμικών και ιστορικών διεργασιών που οριοθετούν το κανονιστικό φύλο γίνεται το εφαλτήριο του αναστοχασμού πάνω στο ζήτημα της καθοδηγούμενης από ρυθμιστικές μυθοπλασίες και εξειδικευμένες νόρμες υλοποίηση του έμφυλου σώματος. Κι όμως, η δημιουργική αποκάλυψη των κανονιστικών μυθοπλασιών για το φύλο μας φέρνει μόνο στα μισά της διαδρομής. Η αναγνώριση των περιορισμών, όπως φάνηκε και από την περίοδο της ριζοσπαστικοποίησης του φεμινισμού και των άλλων κοινωνικών κινημάτων, δεν είναι αρκετή. Επομένως, η υιοθέτηση της οπτικής του νομάδα μπορεί να αξιοποιηθεί ως «όχημα» για την ανάπτυξη μιας θεωρίας που προωθεί την κοινωνική αλλαγή. Το υποκείμενο-νομάδας δεν δύναται να κατακτήσει μια θέση στο υπάρχον «θεατρικό» σκηνικό, αφού δομικά έχει αποκλειστεί από αυτό. Επομένως, η αναγνώριση της υλικής παρουσίας του αναδεικνύει και προωθεί την ανάγκη της εκ θεμελίων αλλαγής αυτού του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτιστικού τοπίου.

Η υποκειμενικότητα του «νομάδα» δε συγκροτείται τελικά ως ετερότητα αντινομική προς την ηγεμονική οικουμενική (ανδρική, λευκή, αστική) επικράτεια, αλλά αντίθετα υπερβαίνει την ανάγκη ένταξης σε κάποιο σχήμα αντιπαραθετικής ταυτοποίησης. Ταυτόχρονα, η εμπειρία του νομάδα μάς ωθεί σε μια καλύτερη κατανόηση των πολλαπλών κοινωνικών, πολιτισμικών, ακόμη και γεωγραφικών επικαθορισμών που δομούν την καταπίεση και την κοινωνική ανισότητα. Στις σημερινές κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες, η αναλυτική κατηγορία νομάδας μπορεί να περιλάβει την εμπειρία των περιπλανώμενων "clandestinos", των «χωρίς χαρτιά», των θυμάτων καταναγκαστικής εργασίας και σεξουαλικής εκμετάλλευσης, των προσφύγων, των lgbt που υφίστανται διακρίσεις λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, αλλά ακόμη και του ατόμου που προσάγεται, χωρίς να συλλαμβάνεται, από την αστυνομία και βρίσκεται παγιδευμένο σ’ ένα μεγάλο νομικό κενό, μιας και η ιδιότητα του προσαχθέντα δεν αναγνωρίζεται από το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο.

Συνεπώς, η νομαδική οπτική «επαναριζοσπαστικοποιεί» τη φουκωική σύλληψη της «διαπεραστικής» και «δικτυωμένης» εξουσίας, αφού μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τις επικράτειες των παρεμβατικών εξουσιών στο υποκειμενικό επίπεδο-σώμα, αλλά και στο κοινωνικό επίπεδο-οικονομία, την πολιτική πρακτική κοκ. Ταυτόχρονα, μέσα από την αξιοποίηση της οπτικής του νομάδα διανοίγεται ένα πεδίο επικοινωνίας μεταξύ ριζικά διαφορετικών υποκειμενικοτήτων, το οποίο όμως δεν εξαρτάται από το σύστημα κανονικότητα-ετερότητα.

Η προβληματική της συνοψίζεται μέσα από μια κριτική συνολική προσέγγιση της φεμινιστικής θεωρίας που συμβατικά αποκαλούμε του τρίτου ρεύματος, όπου και διαπιστώνει μια κρίση της έννοιας του κοινωνικού φύλου -gender- , ως αναλυτικής κατηγορίας η οποία κατά κύριο λόγο αναδεικνύεται κυριότερα μέσα από την μετααποικιακή και μαύρη φεμινιστική θεωρία, τη ριζοσπαστική lgbt σκοπιά, καθώς και τη δουλειά που γίνεται στις φυσικές επιστήμες από φεμινίστριες επιστήμονες. Αυτή την κρίση η Braidotti προτείνει να την υπερβούμε μέσω της εισαγωγής της έννοιας της νομαδικότητας, και πρακτικά μέσα από μια «τρίτη» επανεφεύρεση του υποκειμένου. Αυτό το νομαδικό υποκείμενο δεν μπορεί να έχει αρνητική ταυτότητα, δηλαδή δεν δημιουργείται σε αντίστιξη προς το οικουμενικό υποκείμενο του διαφωτισμού, αλλά αντίθετα έχει θετικό, ανοιχτό χαρακτήρα, που αναγνωρίζει μια ποικιλία πιθανοτήτων σε ό,τι αφορά την διαμορφούμενη ταυτότητα του.

Πηγές:

1. Rossi Braidotti, Nomadic Subject: Embodiment and sexual difference in Contemporary feminist theory, Columbia University Press, New York: 1994

2. Ρόσι Μπραιντότι, Ενσωματότητα και έμφυλη διαφορά στη σύγχρονη φεμινιστική θεωρία, μτφρ: Σηφάκη Αγγελική, Τσιακάλου Ουρανία, επιμέλεια: Αγγελική Σηφάκη, Αθήνα: Νήσος, 2014

3.  Αλίκη Κοσυφολόγου, Έμφυλες σχέσεις και εξουσία, Αυγή: 19.6.2011

4.  http://en.wikipedia.org/wiki/Rosi_Braidotti