Το πανεπιστήμιο ως ιστορία

ΤΟΥ ΑΛΚΗ ΡΗΓΟΥ

Κ. ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ, Β. ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ, Χ. ΜΠΑΡΚΟΥΛΑ, Το Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Ιστορία του ( 1837 – 1937), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης , Ηράκλειο, σελ. 387

Υπάρχουν κάποιες βιβλιογραφικές καταθέσεις που δεν πρέπει να αφήνουμε να περνούν απαρατήρητες από αυτές τις στήλες. Όχι προφανώς γιατί τις υπογράφουν και συντελεστές των «Αναγνώσεων» και φίλοι χρόνων, αλλά γιατί αυτές καθ’ αυτές αποτελούν σταθμό στην βιβλιογραφία. Σ’ αυτή την κατηγορία εντάσσεται και η συλλογική εργασία που παρουσιάζουμε –έστω και με καθυστέρηση– σήμερα.

Πρόκειται για την μοναδική συστηματική μελέτη της ιστορίας της πρώτης εκατονταετίας ζωής του Πανεπιστημίου Αθηνών και των δυο συνιστωσών που το συναποτελούν, τους διδάσκοντες και τους φοιτητές. Μια σύνθετη μελέτη που, βασισμένη σε όλη την υπάρχουσα βιβλιογραφία και το αρχειακό υλικό κυρίως του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών, δίνει με πληρότητα και επιστημονικά έντιμο τρόπο την πορεία του πρώτου -και μόνου για το μέγιστο διάστημα της εκατονταετίας- Ανώτατου Πνευματικού Ιδρύματος της χώρας, σε συνάρτηση με το όλο κοινωνικό-πολιτικό, οικονομικό πολιτιστικό ευρύτερα ιδεολογικό γίγνεσθαι της χώρας, όπως αναδεικνύει και ο τρόπος διάταξης των κεφαλαίων της μελέτης.

Είναι προφανές ότι στον περιορισμένο χώρο των «Αναγνώσεων» δεν μπορούν να αναλυθούν τα πλούσια δεδομένα στοιχεία και η κριτική τους, όπως αναπτύσσονται στις 387 σελίδες της μελέτης. Μιας μελέτης η οποία με ένα λιτό μα ουσιαστικό πρόλογο του Πρύτανη του Πανεπιστημίου Θ. Πελεγρίνη, χωρίς να χάνεται σε περιττές λεπτομέρειες, παρακολουθεί κριτικά την πολύπλευρη συμβολή του Πανεπιστημίου –όπως την καταγράφουν οι συντελεστές της– «τόσο… ως εκπαιδευτικού και επιστημονικού ιδρύματος, όσο και τις κοινωνικές λειτουργίες που επιτέλεσε, τη συμβολή του στο δημόσιο βίο και τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. (Ενώ ως) κορυφαίος επιστημονικός θεσμός, αποτέλεσε παράλληλα και έναν από τους σημαντικότερους διαμορφωτές και εκφραστές της κυρίαρχης ιδεολογίας. Και (ως ) κύριος παράγοντας κοινωνικής αναπαραγωγής και κινητικότητας στελέχωσε με τους αποφοίτους του την κρατική μηχανή και τον ιδιωτικό τομέα ενώ με την επιστημονική και ερευνητική του δράση ενίσχυσε την οικονομία και κάλυψε κοινωνικές ανάγκες σε πολλά πεδία».

Άξονες της μελέτης: η σχέση του ιδρύματος με το κράτος, σχέσεις δυναμικές, ανάμεσα στην συνεχή προσπάθειά του για κατοχύρωση της σχετικής του αυτονομίας και της κρατικής πολιτικής ασφυκτικού ελέγχου και υποταγής του στις εκάστοτε εξουσιαστικές επιλογές, αλλά και ταύτισης ως προς την ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας και των οραμάτων του πολιτικού μύθου της Μεγάλης Ιδέας. Μύθου του οποίου υπήρξε άλλωστε προπομπός και καθοριστικός συντελεστής, όπως και της όλης ιδεολογικής, πνευματικής και πολιτικής ζωής. Σε συνεχή διάλογο με τα όσα συνέβαιναν στα αντίστοιχα ιδρύματα της υπόλοιπης Ευρώπης . Διάλογο που επίσης έχω την αίσθηση ότι θα ήθελε μεγαλύτερη προσέγγιση, ιδιαίτερα στις διεργασίες που αφορούν την διαμόρφωση του φοιτητικού σώματος.

Παράλληλα, εξετάζονται με πληρότητα και διεισδυτικότητα: η εσωτερική του δομή, τα οικονομικά του δεδομένα, τα κτηριακά του προβλήματα, η οργάνωση και τα προγράμματα σπουδών, τα περιεχόμενα των εδρών, ο συνεχείς αγώνας του για την επαγγελματική αποκατάσταση των αποφοίτων του, τα εργαστήρια, τα παραρτήματα και προσαρτήματα του, καλύπτοντας στο θέμα αυτό ένα πραγματικό ερευνητικό κενό. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται επίσης στη σύνθεση του διδακτικού του προσωπικού, στους τρόπους επιλογής και εξέλιξης του, αλλά και στην ηγεμονική του θέση στην κοινωνική πολιτική ζωή. Στο τελευταίο αυτό σημείο αξίζει να σημειώσουμε μια έλλειψη της μελέτης στον τονισμό της βασικής ακαδημαϊκής αδυναμίας του πανεπιστημίου, αλλά και όλης της ελληνικής Ανώτατης Εκπαίδευσης, όλη την πρώτη του εκατονταετία –αλλά και πολύ μετά μέχρι την δεκαετία του 1980 και πάλι σε μικρό ποσοστό– της δυνατότητας αναπαραγωγής δηλαδή του διδακτικού του προσωπικού, το οποίο προέρχεται από τα πανεπιστήμια της Εσπερίας, και για την περίοδο που μελετούν κυρίως της Γερμανίας και Γαλλίας.

Σημαντικός στόχος του όλου εγχειρήματος αποτέλεσε η προσεκτική και νηφάλια προσέγγιση των δυναμικών και αντιφατικών σχέσεων συναινέσεων και συγκρούσεων που αναδείχθηκαν στο εσωτερικό της πανεπιστημιακής ζωής, μεταξύ καθηγητών και φοιτητών, καθώς και των εσωτερικών ιδεολογικο/πολιτικών αντιπαραθέσεων μεταξύ τόσο των καθηγητών όσο και κυρίως του φοιτητικού σώματος, όπως και ευρύτερα με τις κρατικές επιλογές και τα ιδεολογικο/πολιτικά και κομματικά προτάγματα της περιόδου. Δυναμικές σχέσεις συνεχών αλληλοεπιδράσεων συναινετικών αλλά και συγκρουσιακών με την όλη κοινωνική ζωή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα είχε εδώ ο μεγαλύτερος εστιασμός στις πολυεπίπεδες επιδράσεις με αυτή καθ’ αυτή τη ζωή της Αθήνας.

 Μέσα από όλες αυτές τις επιδράσεις αναδεικνύεται ο καθοριστικός μα και αντιφατικός ρόλος αυτού του ιδιότυπου βιότοπου στην όλη πολιτιστική και πολιτική ζωή. «Από κύριος εκφραστής των νεωτερικών ιδεών … και ευρωπαϊκών καινοτόμων αντιλήψεων αποτέλεσε στο τέλος του 19^ου αιώνα και τις αρχές του 20^ού προπύργιο της καθαρεύουσας και βασικό αντίπαλο του εκπαιδευτικού δημοτικισμού και των βενιζελικών μεταρρυθμίσεων. Από κύριος φορέας εξευρωπαϊσμού και εκσυγχρονισμού της ελληνικής κοινωνίας κατηγορήθηκε στο τέλος της περιόδου που μελετάμε ως αναχρονιστικός και οπισθοδρομικός θεσμός», με έντονα στοιχεία μιας ιδεοληπτικής στείρας αρχαιολατρίας, άρνησης κάθε μεταρρυθμιστικής προσπάθειας και προς το τέλος της περιόδου ενός μέχρι γελοιότητας αντικομμουνισμού.

Στο σημείο αυτό κύριος παράγοντας αναδεικνύεται, παράλληλα με το καθηγητικό και το φοιτητικό σώμα, οι εσωτερικές έντονες πολλές φορές και συγκρουσιακές αντιθέσεις του, οι δυναμικές συλλογικές–συνδικαλιστικές τους εκφράσεις, τα αιτήματα και οράματα του, η καταλυτική παρουσία του στους πολιτικούς, εθνικούς και κοινωνικούς αγώνες, οι σχέσεις του με τους διανοουμένους. Όσο και αν η ιστορία του φοιτητικού σώματος έχει σε μεγάλο βαθμό αναλυθεί, η μεγαλύτερη, και πιο συμμετρική με την οικονομία του όλου εγχειρήματος, ανάπτυξη της δράσης του νομίζω ότι θα ήταν απαραίτητη, και κυρίως ο τονισμός ότι οι πρωταγωνιστές των αγώνων του –που τόσο διαβάλλονται από τότε μέχρι και σήμερα- υπήρξαν πάντοτε οι ενεργοί πολίτες και ακαδημαϊκοί δάσκαλοι των επόμενων χρόνων. Ενδεικτικό αλλά όχι μοναδικό παράδειγμα ότι οι δύο πρώτοι αποβληθέντες φοιτητές του πανεπιστημίου με τα γεγονότα της Ιατρικής του 1842 –οι Αναστάσιος Γούδας και Κων/νος Χριστόπουλος– υπήρξαν ο μεν Γούδας πέραν όλων των άλλων και ο πρώτος διδάκτορας του Πανεπιστημίου, ο δε Χριστόπουλος αργότερα καθηγητής της Ιατρικής.

Είναι προφανές ότι αυτές οι παρατηρήσεις, όπως και όσες προηγήθηκαν, σε κανένα σημείο δεν αμφισβητούν την σημασία του όλου εγχειρήματος που παρουσιάζουμε, αντίθετα η πληρότητά και σαφήνεια του τις δημιούργησε στον μελετητή του.

Κλείνοντας την βιβλιοκριτική αυτή παρουσίαση αξίζει να τονίσουμε ότι εκδοτικά και αισθητικά πρόκειται για μια άψογη προσπάθεια –απόδειξη του πάθους του εκδότη των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης– η οποία πλαισιώνεται από πλούσιο και σπάνιο αρχειακό και φωτογραφικό υλικό, χαρακτικά, σφραγίδες, εμβλήματα, κατατοπιστικά, διαγράμματα φοιτητών κατά σχολή, καταλόγους καθηγητών και υφηγητών, εξώφυλλα εκδοθέντων και ανέκδοτων ακαδημαϊκών και φοιτητικών εντύπων, δελτάρια σπουδών, προγραμμάτων, και τόσα ακόμη , «τα οποία επελέγησαν και υποτιτλίστηκαν με στόχο να ‘συνομιλούν’ με το κείμενο, να συγκροτήσουν μια παράλληλη αφήγηση επικουρική … του κειμένου» όπως σημειώνουν οι συγγραφείς. Αποτέλεσμα ιδιαίτερα σημαντικό και όχι μόνο αισθητικά, το οποίο εμπλουτίζει και διευκολύνει ουσιαστικά την ανάγνωση, γεγονός καθόλου δευτερεύον για ένα τέτοιας έκτασης έργο . 

Under Perfect Mirror, 2014, Αλουμίνιο, ρητίνη, χρώμα, νήμα, μαρκαδόρος σε καθρέφτη και πολυουρεθάνη, 

διάμ. 200 εκ.