Αποκαλύπτοντας τη σάρκα των λέξεων

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΜΠΑΖΑΡΙΔΗ

Ειρήνη Μπαχλιτζανάκη, Exhibit, 2014,
πλεξιγκλας, mdf, δετικά ασφαλείας και προσαρμοσμένη βάση ντέξιον, 113 x 120 x 20 εκ.

PIERRE FEDIDA, Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα; μτφ. Γ. Σταθόπουλος, Π. Αλούπης, εισαγωγή: Πάνος Αλούπης, επίμετρο: Jacques André, εκδόσεις Άγρα / σειρά «Ρους», σελ. 73

Ο Πιέρ Φεντιντά (1934-2002) ήταν μία από τις ξεχωριστές παρουσίες στον χώρο της Γαλλικής Ψυχανάλυσης. Φιλόσοφος, ψυχολόγος, ψυχαναλυτής συνταίριαζε την φαινομενολογική προσέγγιση, την φροϋδική κατανόηση, την Λακανική προβληματική, τις αναζητήσεις της «επιθυμητικής» σχολής των Ντελέζ-Γουατταρί αλλά και τις βιολογικές αποκαλύψεις. Είχε το χάρισμα να γνωρίζει και να κινείται με ξεχωριστή ευχέρεια και συνθετική ικανότητα σε διαφορετικά πεδία γνώσης όπως η ψυχανάλυση, η ψυχοπαθολογία, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, η αρχιτεκτονική, η ιστορία της Τέχνης. Παράλληλα είχε μια πολύ πλούσια δράση ως κλινικός ερευνητής και πανεπιστημιακός δάσκαλος τόσο στην Γαλλία, όσο και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής. Διαμόρφωσε ένα ιδιαίτερο ύφος γραφής που όμως παρουσιάζει σημαντικές δυσκολίες πρόσβασης και κατανόησής της, ενώ στα κείμενά του συντηρούσε μια συνεχή διακειμενική επικοινωνία με έργα των Μπατάιγ, Μπαρτ, Ντιντί-Χούμπερμαν κ.ά.

Στην γλώσσα μας παρουσιάζεται για πρώτη φορά με το άρθρο του «Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα;» (2000), το οποίο εγκαινιάζει την σειρά «Ρους», στις εκδόσεις Άγρα. Μια σειρά που επιμελούνται με περισσή φροντίδα η Μ. Αϊζενστάιν-Αβέρωφ, ο Πάνος Αλούπης και ο Γ. Σταθόπουλος.

Ψυχικό-σωματικό

Η ψυχανάλυση αναγκαστικά αναρωτιέται για το πώς και από πού αναδύεται το ψυχικό στοιχείο, πόσο συνδέεται με την σωματική διάσταση αλλά και την εξωτερική πραγματικότητα. Η «ανακουφιστική» διχοτόμηση ψυχής-σώματος δεν έχει θέση στην ψυχαναλυτική συλλογιστική. Κάθε ανθρώπινο ον φέρει και μετασχηματίζει τα αισθητηριακά και βιολογικά δεδομένα του, ενώ ταυτόχρονα κινείται ακόμη και πριν από την γέννησή του σε μια πληθώρα μορφών, σε ένα ωκεανό λέξεων, ήχων, ρυθμών, «συν-βάλλει» σε ήδη διαμορφωμένα γονεϊκά και διαγενεαλογικά σενάρια που το εγκαλούν σε θέσεις και ρόλους, σε συγκεκριμένες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες.

Η έννοια της έρεισης, η ανάδειξη της ενόρμησης ως κεντρικής ψυχαναλυτικής έννοιας που τοποθετείται οριακά ανάμεσα στην σωματική και την ψυχική τάξη, αλλά και ο ορισμός και τα περιεχόμενα του id της δεύτερης τοπογραφικής θεώρησης του ψυχικού οργάνου, καταδείχνουν, ανάμεσα σε πολλά άλλα, αυτήν την τοποθέτηση. Βέβαια ο Φρόυντ επέμενε στην κυριαρχία της λέξης πάνω στο «πράγμα», και την ποιοτική διαφοροποίηση της ψυχικής από την βιολογική τάξη, χωρίς ωστόσο να αρνείται την παρουσία του σάρκινου πυρήνα που δρα συνεχώς, παραμένει ανυπότακτος και δεν μπορεί ποτέ να αιχμαλωτισθεί απόλυτα από την λέξη. Οι λέξεις δεν είναι κατοπτρικά εντυπώματα του πράγματος και παραμένουν αναγκαστικά μετέωρες, ρευστές, αμφίσημες. Ο Φεντιντά ανήκει στην κατηγορία των ψυχαναλυτών που υπενθυμίζουν σταθερά (όπως σημειώνει ο Π. Αλούπης) ότι «εν αρχή ην το σώμα». Η παλλόμενη σάρκα προετοιμάζει και εκθρέφει την ανάδυση του ψυχικού στοιχείου, αλλά αποτελεί και την χώρα επιστροφής και τροφοδοσίας κατά την διαδικασία της παλινδρόμησης. Το σώμα είναι η γη όπου βλασταίνει η επιθυμία και ο τρόμος, σχεδιάζονται οι πρωτογενείς μορφές του αντικειμένου, αλλά και το όχημα σύλληψης και των πιο αφηρημένων εννοιών.

Απαρχές του ανθρώπινου σώματος

Ο Φεντιντά προστρέχει στον Ζ. Μπατάιγ και πλέκει έναν διάλογο μαζί του. Παραθέτει ένα κομμάτι άρθρου του: «...Το στόμα είναι η αρχή, αν θέλουμε η πλώρη των ζώων... το πιο ζωντανό μέρος, δηλαδή το πιο τρομακτικό...» Αυτό το κτηνώδες όργανο των σπαρακτικών κραυγών και της ξέφρενης απόλαυσης είναι το ανθρώπινο στόμα. Από αυτό το σωματικό άνοιγμα εκφέρεται η σάρκα που γίνεται οδύνη ή ηδονή αλλά και ξαναβρίσκουμε την σάρκα που μετασχηματίστηκε σε φωνήματα. Το στόμα αποτελεί το κεντρικό όργανο στην ψυχαναλυτική διαδικασία. Όπως γράφει ο Φεντιντά «... πίσω από τον ξαπλωμένο ασθενή το άνοιγμα του στόματος του λόγου είναι άνοιγμα στην καταγωγή του σώματος, για το οποίο δεν είναι εφικτό να πει κανείς από πού αρχίζει... Μπορεί έτσι το σχέδιο ενός μικρού παιδιού να κάνει αυτό το στόμα άνοιγμα μιας πόρτας σπιτιού, με την γλώσσα να 'ναι ένα πέος-φίδι, όσο και ένας δρόμος που τον κοιτούν δυο μάτια-παράθυρα...» Όπως έχει αναδειχθεί από την κλινική εργασία η «εμπειρία ενός άδειου στόματος» συνδέεται με τις διαδικασίες εσωτερικεύσεων και ταυτίσεων αλλά και την παραγωγή του λόγου. Στην αρχή της ζωής το στόμα καλύπτεται από το σώμα και την παρουσία της μητέρας. Όταν το παιδί αντιλαμβάνεται άδειο αυτό το σημείο του σώματός του αρχίζει να το εξερευνά και προσπαθεί να το πληρώσει με πολλούς τρόπους. Το πέρασμα από το γεμάτο με τροφή και με το «σώμα» τού άλλου στόμα στο στόμα που ξεχειλίζει από φωνήματα και λέξεις, επιτυγχάνεται μέσα από το βίωμα ενός άδειου στόματος που «κραυγάζει» αποζητώντας την πλήρωσή του. Σιγά σιγά η στοματική ζώνη γίνεται κεντρικός «εκπρόσωπος» όλων των ερωτογόνων ζωνών θέτοντας την σφραγίδα της σε όλα τα αισθήματα και τα ψυχικά βιώματα. Επιπλέον μέσα από την «στοματική» υποδομή το παιδί ενσωματώνει μεταφορικά και στην συνέχεια μεταβολίζει και ενδοβάλλει τα χαρακτηριστικά εκείνα με τα οποία θα κτίσει την δική του ταυτότητα. Γίνεται ίσως κατανοητό ότι το πέρασμα από την σωματική στην ψυχική τάξη δεν είναι μια φυσική και ευθύγραμμη διαδρομή, αλλά μια σύνθετη, ανοιχτή και επώδυνη πορεία, δίχως εγγυήσεις και βεβαιότητες. Οι σωματικές ζώνες που συνήθως αναφερόμαστε είναι ειδικές αισθητηριοκινητικές περιοχές και αποτελούν σημεία επικοινωνίας του «μέσα με το έξω». Εκεί συντελούνται ιδιαίτερες λειτουργίες και αποτελούν τόπο συναλλαγών και φροντίδας, όπως είναι το στόμα, η πρωκτική περιοχή, η γεννητική περιοχή αλλά και η περιοχή των ματιών, των αυτιών, της μύτης. Μετατρέπονται σε ερωτογόνες ζώνες και σε σημεία συνάντησης με τους άλλους μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία επενδύσεων και αντεπενδύσεων, η οποία όμως περνά από την στροφή στον ίδιο τον εαυτό και την ναρκισσιστική «ολοκλήρωση». Ο Φεντιντά επικεντρώνεται μέσα από ένα πλούσιο και δύσβατο προβληματισμό στην καίρια συμβολή της στοματικής ζώνης στην οργάνωση της αυτοερωτικής δραστηριότητας και γενικότερα της σεξουαλικότητας.

Εισαγωγή-Επίμετρο

Στο βιβλίο αυτό συμπεριλαμβάνεται ένα πολύ αναγκαίο και ουσιαστικό εισαγωγικό σημείωμα του Π. Αλούπη που αναφέρεται στο συνολικό έργο του Π. Φεντιντά, αλλά και ένα επίμετρο του Ζακ Αντρέ. Ο Π. Αλούπης επισημαίνει τις κεντρικές θεματικές που τον απασχόλησαν. Επιμένει ιδιαίτερα στις μελέτες του για την κατάθλιψη και την μελαγχολία, ψυχικές εκφράσεις που τόσο στενά συνδέονται με την στοματική διάσταση. Η πορεία κάθε ανθρώπινου όντος χαρακτηρίζεται από τις μεταπτώσεις παρουσίας και απουσίας του άλλου. Κλυδωνίζεται ανάμεσα στην καταθλιπτική αίσθηση της απώλειας και τον αφανισμό της μελαγχολίας. Όμως η μελαγχολία αποτελεί για τον Φεντιντά την τελευταία απόπειρα διάσωσης από το «απόλυτο τίποτα», μια προσπάθεια να κρατήσει κανείς αυτά που έχουν χαθεί για πάντα, να συντηρήσει την αίσθηση μιας μυθικής αρχής του πράγματος πριν το σημαδέψει η ετερότητα και η απόσταση. Επισημαίνει ακόμα ότι η ψυχαναλυτική διαδικασία αντιπαλεύει συνέχεια με την ανάσα του θανάτου.

Ο Ζακ Αντρέ επισημαίνει την σημασία του κειμένου του Φεντιντά για την αποκατάσταση της έννοιας της παλινδρόμησης, που είχε τόσο απαξιωθεί από την σχολή του Λακάν. Επιπλέον σηματοδοτεί κάποια στοιχεία που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στην ψυχαναλυτική τεχνική.

Είναι πραγματικά αξιέπαινη η προσπάθεια των μεταφραστών να αποδώσουν στην γλώσσα μας ένα τόσο ιδιαίτερο κείμενο. Προσβλέπουμε στην νέα ψυχαναλυτική σειρά, ώστε να μας φέρει σε επαφή με πρωτότυπα κείμενα που θα ανταποκρίνονται στα αιτήματα των καιρών, αλλά και στις αναζητήσεις και ερωτήματα της ελληνικής ψυχαναλυτικής κοινότητας.

Ο Κώστας Μπαζαρίδης είναι ψυχίατρος-παιδοψυχίατρος-ψυχαναλυτής. Μέλος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης