H Αθήνα του Δ. Ν. Καρύδη

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΜΠΕΛΕΒΙΛΑ

DIMITRIS N. KARIDIS, Athens from 1456 to 1920. The town under the Ottoman Rule and the 19th century Capital City, Archaeopress, Athens 2014 [ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ν. ΚΑΡΥΔΗΣ, Η Αθήνα από το 1456 στο 1920. H πόλη υπό την Οθωμανική κυριαρχία και η πρωτεύουσα του 19^ου αιώνα]

H ανασύνθεση της πολεοδομικής ιστορίας Αθήνας στους νεώτερους χρόνους, εκκρεμούσε, καθώς οι περισσότερες ιστορίες της πρωτεύουσας, με κορυφαία εξαίρεση αυτή του Ι. Τραυλού του 1960, ξεκινούν από την ίδρυσή της, ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους.

Ο πολεοδόμος και πανεπιστημιακός δάσκαλος Δημήτρης Ν. Καρύδης, με το νέο του βιβλίο, στρέφεται στην προ αυτής της ιστορικής στιγμής σχετικά άγνωστη εποχή, ξεκινώντας με ορόσημο το βυζαντινό τέλος της Αθήνας, τον 15^ο αιώνα και τελειώνοντας την ιστορία του στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20^ού αιώνα.

Διασχίζοντας αυτό το μακρύ παρελθόν, μιλά για την εξέλιξη, τις τομές και τις συνέχειες. Δεν έχει ταμπού. Ανήκει σε αυτή τη γενιά των ιστορικών των πόλεων που δεν μελετά την οθωμανική περίοδο ως "σκοτεινή", εν αναμονή της εθνικής παλιγγενεσίας. Είναι ερευνητής των καιρών, των γραπτών τεκμηρίων, των κτιστών ιχνών, ψύχραιμος, διεισδυτικός και συνάμα συνθετικός. Ο Καρύδης, από τις μικρές ιστορίες συνθέτει μία μεγάλη. Ελέγχει και τελικά ανατρέπει με ισχυρά επιχειρήματα την αντίληψη ότι η Αθήνα παρήκμασε με το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Μπαίνοντας στα βαθιά νερά των τουρκικών αρχείων, ανασυνθέτει την δημογραφική εξέλιξη αποκαλύπτοντας μία άγνωστη πληθυσμιακή έκρηξη, που ακολούθησε την άλωση της από τους Τούρκους. Μία έκρηξη που ταιριάζει με ανάλογες οι οποίες συντελέστηκαν μεταξύ του μέσου 15^ου και ύστερου 16^ου αιώνα στον ελληνικό χώρο. Συνεχίζει με την παρακμή και μετατροπή της σε μία περιφερειακή μεσαία για τα μεγέθη των Βαλκανίων πόλη, με μείωση κατά 40% του πληθυσμού της, σε σχέση με την ανθηρή περίοδο του σουλτάνου Σουλεϊμάν.

Ο συγγραφέας, καλός γνώστης του μεγάλου χώρου, της ευρωπαϊκής αστικοποίησης, η οποία κινήθηκε το ίδιο δυναμικά σε ανεξάρτητα κράτη ή σε τμήματα των  αυτοκρατοριών ως τον 20^ο αιώνα, όπως και του μεγάλου χρόνου, των κυματισμών που ακολούθησε αυτή η αστικοποίηση, η σχεδόν συνεχής διόγκωση των πόλεων παντού, σχεδόν ανεξάρτητα από τις πολιτικές εξελίξεις και ειδικότερα εδώ στα Βαλκάνια, εντάσσει άνετα τη δική του ιστορία για την Αθήνα μέσα σε αυτό το ευρύ κάδρο.

Δεν είναι η Αθήνα που διασχίζει μόνη της τους αιώνες, αλλά η πόλη που ζει και εξελίσσεται μέσα στο δίκτυο των πόλεων και το ευρύτερο γεωγραφικό της περιβάλλον, δίπλα στην Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη, το Βελιγράδι, το Βουκουρέστι, τη Σμύρνη, αλλά και δίπλα στις γειτονικές της πόλεις, τη Χαλκίδα, τη Θήβα, τα Σάλωνα. Το πιο ενδιαφέρον και πρωτότυπο τμήμα της μελέτης του Καρύδη, είναι η ανάλυση της, προ του 1830, αφενός παράλληλης αυτής ιστορίας και αφετέρου της εσωτερικής δομής και ζωής της πόλης, με τους μαχαλάδες, το παζάρι, τα κοινωνικά, τεχνικά και οικονομικά μεγέθη αυτής της καθημερινότητας.   

Είναι ένας από τους λίγους έλληνες ερευνητές που κατόρθωσαν να διεισδύσουν στα οθωμανικά αρχεία, φέρνοντας στο φως έναν ολόκληρο κόσμο δύσκολα βρίσκεται στις εν Ελλάδι προ του 19^ου αιώνα πηγές. Απογραφές, πληθυσμοί, νοικοκυριά, διοικητικές δομές, οικονομικά δεδομένα. Η εμπειρία του, από τις παλιότερες μελέτες του, της Μυτιλήνης και του σαντζακίου του Ευρίπου, του δίνει την άνεση να το κάνει.

Καθώς εισέρχεται στη μετά την ανακήρυξη της πρωτεύουσας εξέλιξη, είναι αναγκασμένος να εργαστεί σε χιλιοργωμένα χωράφια. Δεν αποφεύγει τον πειρασμό να ξαναδιαβάσει το ιδρυτικό σχέδιο της έδρας του βασιλείου, το πασίγνωστό αθηναϊκό τρίγωνο και  να αναζητήσει πίσω από τη γεωμετρία της σινικής μελάνης τις αιτίες των επιλογών. Το κάνει, ενώ έχουν προηγηθεί πολλοί ιστορικοί, ερμηνεύοντας με την δική του οπτική, τον αρχετυπικό πλέον νεοκλασικό σχεδιασμό. Διερευνώντας τους ρόλους και τις επιρροές των συντελεστών του σχεδίου και της εφαρμογής του, του Σταμάτη Κλεάνθη και του Εδουάρδου Σάουμπερτ, του βασιλικού συμβούλου Όττο φον Κλέντσε, του δασκάλου τους Κάρλ Σίνκελ.

Το αθηναϊκό τρίγωνο δεν γεννήθηκε εκ του μηδενός. Αντιπαρατίθεται με την τότε πραγματικότητα, αναζητώνται οι εξαρτήσεις και οι δεσμεύσεις από το προηγούμενο ώριμο αστικό περιβάλλον. Μεταξύ αυτών των εξαρτήσεων, ερμηνεύει τον φαινομενικά σύγχρονο αλλά τελικά παμπάλαιο διαχωρισμού ανάμεσα στην "καθαρή" ανατολική (γύρω και βορειοανατολικά από τη σύγχρονη πλατεία Συντάγματος) και "βρώμικη" δυτική (γύρω και νοτιοδυτικά από την πλατεία Ομονοίας) Αθήνα.

Το τελευταίο μεγάλο τμήμα του βιβλίου αφιερώνεται στην οικιστική έκρηξη του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, τότε που η Αθήνα τείνει να εξαπλωθεί στα φυσικά όρια της γεωγραφικής λεκάνης της. Αναγνωρίζονται οι μηχανισμοί παραγωγής και οι τυπολογίες του χώρου, από τη μεγάλη κλίμακα του διπόλου πόλης-επινείου ως την ελάχιστη του νέου αθηναϊκού νεοκλασικού σπιτιού που αντικατέστησε ή μετάλλαξε τον τύπο των κατοικιών με τις αυλές της οθωμανικής φάσης της. Η μελέτη ολοκληρώνεται φθάνοντας στον μετεωρισμό της Αθήνας στις δεκαετίες ως το 1920. Στα όνειρα για μία σύγχρονη πρωτεύουσα και στις υποδείξεις τριών ευρωπαίων μηχανικών: του  Τόμας Μώουσον, του Λούντβιχ Χόφφμανν  και του Ερνέστ Εμπράρ.

Στο γύρισμα του αιώνα, μέσα στις πολιτικές ανακατατάξεις, στη στιγμή των επεκτάσεων και των μεγάλων προσδοκιών δεν υπήρχε κανένας λόγος για να μην σχεδιαστεί η άλλη μια φορά "σύγχρονη" πόλη. Η ιστορική τυχαιότητα μερικές φορές παίζει παιχνίδια: Ας θυμηθούμε πως μια άλλη συγκυρία οδήγησε στην αναμόρφωση της Θεσσαλονίκης. Ήταν η πυρκαγιά του 1917, η πολιτική συγκυρία της εποχής του Ελ. Βενιζέλου και το σχέδιο ενός εκ των εκσυγχρονιστών αρχιτεκτόνων, του Ερνέστου Εμπράρ.

Τα πράγματα θα εξελισσόταν ίσως έτσι και στην Αθήνα, αν δεν υπήρχε το 1922, η κατάρρευση των οραμάτων και η αναγκαστική αλλαγή που επέφερε στον αστικό χώρο η προσφυγική πλημμυρίδα. Ο Καρύδης δεν φθάνει εκεί. Τελειώνει  το βιβλίο πριν από την τελευταία εκείνη πράξη, που άλλαξε τη σύγχρονη ιστορία της Αθήνας, σταματώντας στα εκσυγχρονιστικά σχέδια που δεν εφαρμόστηκαν ποτέ.

Ο Νίκος Μπελαβίλας διδάσκει Αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ

Ειρήνη Βουρλούμη