Ημερολόγια της άλλης πλευράς

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΣΚΑΛΙΔΑΚΗ

Δημήτρης Ραπακούσης

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΘΑΝΑΣ - ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΤΖΟΥΚΑΣ (επιμ.), Ημερολόγιο στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα 1942-1945, εκδόσεις Ωκεανίδα, σελ. 752

Στη χρονιά που πέρασε -και ειδικά το τελευταίο διάστημα-, σημειώθηκε μια μικρή εκδοτική «έκρηξη» μελετών για τη δεκαετία του '40. Δέκα χρόνια μετά την επαγγελία του πάλαι ποτέ «νέου κύματος» (που στην τελευταία επέτειο του Δεκέμβρη εκπλήρωσε την αποστολή του στην αναπαλαίωση παλαιών μύθων), μια όντως νέα γενιά καταθέτει τα ευρήματα των ερευνών της και προτείνει ερμηνείες (όχι κατανάγκην ενιαίες) για την περίοδο. Προμήνυμα αυτής της παραγωγής υπήρξε με έναν τρόπο η έκδοση των πρακτικών του συνεδρίου «Η εποχή των ρήξεων. Η Ελληνική κοινωνία στη Δεκαετία του 1940» (Επίκεντρο, 2012). Συμμετέχοντες στον τόμο που εξέδωσαν τις έρευνες τους σε βιβλία από το 2012 ως το 2014 οι Ιάσονας Χανδρινός, Μενέλαος Χαραλαμπίδης (δύο βιβλία), Δημήτρης Κουσουρής, Βαγγέλης Τζούκας (επίσης δύο βιβλία, όπως θα δούμε), Πολυμέρης Βόγλης και ο γράφων. Και άλλοι ερευνητές εμφανίστηκαν με σημαντικές συνεισφορές, με νέες διατριβές, βιβλία και άρθρα όπως η Άννα Μαρία Δρουμπούκη, ο Βασίλης Μανουσάκης και η Δανάη Γιαννοπούλου.

Αυτή η εισαγωγή είχε σκοπό να δείξει το γόνιμο έδαφος των τελευταίων χρόνων, πριν την εντελώς αδρή παρουσίαση ενός πολύ σημαντικού τεκμηρίου, του οποίου η έκδοση μάλλον δεν έτυχε της ανάλογης προσοχής. Ο ιστορικός και κοινωνιολόγος Βαγγέλης Τζούκας εξέδωσε το 2013, αρκετό καιρό μετά την εκπόνηση της διατριβής του, ένα μέρος αυτής υπό τον τίτλο Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο 1942-44. Τοπικότητα και πολιτική ένταξη (Εστία, 2013). Βιβλιοκρισία της μελέτης αυτής κάναμε από τις στήλες των «Αναγνώσεων» στο τεύχος 572. Στο τέλος του ίδιου έτους από τις εκδόσεις Ωκεανίδα εκδόθηκε το ημερολόγιο του Ναπολέοντα Ζέρβα για το διάστημα που βρέθηκε στο βουνό, από τον Ιούλιο δηλαδή του 1942 έως το τέλος Φεβρουαρίου 1945, μετά δηλαδή τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Την έκδοση αυτή επιμελήθηκε ο Δημήτρης Θάνας ενώ ο Βαγγέλης Τζούκας την τεκμηρίωσε και υπομνημάτισε με λεπτομέρεια, συγγράφοντας επίσης μια πολύτιμη εισαγωγή για τη βιογραφία του Ζέρβα, τα χαρακτηριστικά του ΕΔΕΣ και τη σημασία του ημερολογίου-ντοκουμέντου.

Πρόκειται για μια σημαντικότατη πηγή, η γνώση της οποίας θα είναι από δω και στο εξής απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε μελέτη της κατοχικής περιόδου, ανεξαρτήτως θέματος. Ο Ναπολέων Ζέρβας είναι μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της περιόδου, όντας αδιαμφισβήτητος αρχηγός της δεύτερης τη τάξει αντιστασιακής οργάνωσης, του ΕΔΕΣ. Είναι λοιπόν προφανές ότι δεν πρόκειται απλά για άλλη μια μαρτυρία ή ημερολόγιο και δεν αφορά μόνο τον ΕΔΕΣ αλλά το σύνολο σχεδόν των ζητημάτων της κατοχικής Ελλάδας, όπως αυτά παρελαύνουν στις καθημερινές καταχωρίσεις του Ζέρβα. Ο Βαγγέλης Τζούκας ταξινόμησε στην εισαγωγή του τα κυριότερα από αυτά τα ζητήματα, για τα οποία ο αναγνώστης θα βρει στοιχεία και φυσικά την άποψη του συγγραφέα: την αναγκαιότητα ανταρτοπολέμου, τον αντικομμουνισμό του Ζέρβα και κατ' επέκταση του ΕΔΕΣ, τον ρόλο της κοινωνίας -των τοπικών-συγγενικών δικτύων- της Ηπείρου στην οργάνωση και τη φύση του ΕΔΕΣ (αντικείμενο και του προηγούμενου βιβλίου του Τζούκα), την πολιτική οργάνωση του ΕΔΕΣ και τα οργανωτικά κένα σε σύγκριση με το ΕΑΜ, τις συνέπειες της μαζικής ένταξης αξιωματικών στον ΕΔΕΣ και τις αντιθέσεις με τους τοπικούς «οπλαρχηγούς», την κρίσιμη και πολυσυζητημένη οικονομική διάσταση του ΕΔΕΣ με την ενίσχυσή του από τους Βρετανούς, τη γενικότερη προνομιακή σχέση της οργάνωσης με τον βρετανικό παράγοντα και τη στήριξη εναντίον του ΕΛΑΣ καθώς και νύξεις για τις επαφές με τους Γερμανούς, και τέλος την παρουσίαση της σκληρής καθημερινότητας στα βουνά της Ηπείρου, των νοοτροπιών του ντόπιου πληθυσμού και των προσπαθειών επιβίωσης.

Είναι προφανές πως το μέγεθος αυτής της παρουσίασης δεν επιτρέπει μια λεπτομερή ανάλυση του ημερολογίου, άλλωστε τα ζητήματα στα οποία αυτό αναφέρεται είναι εξαιρετικά πολλά. Ο κάθε αναγνώστης, ερευνητής της περιόδου ή φιλίστορας, μπορεί να ανατρέξει στην περίοδο που τον ενδιαφέρει και να βρει τις αντίστοιχες πληροφορίες, από την ανατίναξη του Γοργοποτάμου έως και τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Εδώ, για λόγους επετειακούς ιστορικά και όχι μόνο, θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα από το ημερολόγιο Ζέρβα στις αλλαγές των χρόνων 1942-43, 1943-44 και ιδιαιτέρως 1944-45, των ημερών δηλαδή των Δεκεμβριανών.

Τα Χριστούγεννα του 1942 ο Ζέρβας βρίσκεται στον αστερισμό του Γοργοποτάμου και της επακόλουθης επικήρυξής του, η οποία ανεβάζει το κύρος και τον κάνει γνωστότερο. Οργανώνει επιτροπές στα χωριά ενώ το ΕΑΜ οργανώνεται στις πόλεις της περιοχής. Τα αντάρτικα τμήματα οργανώνονται με κόπο ενώ συρρέουν ήδη ομάδες με αιτήματα για οικονομική ενίσχυση, σε χρήματα και είδος. Καταγράφεται και η πρώτη περίπτωση σύγκρουσης με τον Άρη Βελουχιώτη που απεφεύχθη (30 Δεκεμβρίου «η γνώμη μου είναι ότι ο Άρης ήλθε με κακούς σκοπούς, αλλά αντιληφθείς ότι θα φάει τα μούτρα του άλλαξε γνώμη»). Στο τέλος του Ζέρβας στην ανασκόπησή του καταφέρεται εναντίον τόσο των βασιλοφρόνων όσο και των κομμουνιστών αλλά και μιας σειράς στενών συνεργατών του, από τον Πυρομάγλου ως τον Πλαστήρα και από τον Σπαή ως τα στελέχη του ΕΔΕΣ Αθηνών. Φανερώνει δε τον προσανατολισμό του και τις ελπίδες του για τους Βρετανούς: «Οι Άγγλοι ελπίζω να αντελήφθησαν την ικανότητά μου, όπως και τας ειλικρινείς μου προθέσεις διά το μέλλον, και επομένως να θελήσουν να με ενισχύσουν, ώστε απρόσκποτα να εξελίξω την προσπάθειάν μου» (σελ. 165).

Ένα χρόνο αργότερα, οι εξελίξεις ήταν κατακλυσμιαίες. Το αντάρτικο είχε θεριέψει, είχε συγκροτηθεί το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών, αντιπρόσωποι των οργανώσεων είχαν πάει και γυρίσει εκδιωγμένοι από το Κάιρο, ο ΕΔΕΣ συγκρουόταν με τον ΕΛΑΣ από τον Οκτώβριο του 1943. Ο Ζέρβας, πιστός και δικαιωμένος για τον προσανατολισμό του, βρίσκεται σε συνεννόηση με τους Βρετανούς και ειδικά με τον Τομ Μπαρνς. Τον απασχολεί η διατήρηση της περιοχής του και ειδικά η ανακατάληψη των Τζουμέρκων ενώ το ζήτημα της μισθοδοσίας αντάρτικων ομάδων είναι καθημερινό. Την τελευταία ημέρα του χρόνου ο Ζέρβας βρίσκεται στα Πλαίσια όπου πληροφορείται την πρόθεση του ΕΑΜ για σχηματισμό χωριστής κυβέρνησης διανθισμένη με φήμες: «οι Κομμουνισταί θα κάμουν Κυβέρνησιν εις Σπερχειάδα με τον Σβώλον επικεφαλής, τον Γληνόν, τον Σαράφην, τον Καρτάλην, τον Τσιριμώκον, ήτις θα παρουσιασθή ως Κυβέρνησις της Ελευθέρας Ελλάδος. Δεν μπορώ να το πιστεύσω» (σελ. 395). Ο Ζέρβας, στον απολογισμό του θεωρεί εαυτόν στόχο όλων, όχι μόνο των κατακτητών, αλλά και των εαμιτών-κομμουνιστών (οι ιδιότητες ταυτίζονταν για τον Ζέρβα) και δυστυχώς του δημοκρατικού κόσμου που θεωρούσε συγγενικό. Την απογοήτευσή του εκφράζει και για τους αξιωματικούς του ΕΔΕΣ: «ουδέποτε εφανταζόμεθα ότι ήταν δυνατόν να υπάρξη τόση παληανθρωπιά, μικρότης και δειλία».

Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, ο ΕΔΕΣ θα αντιμετωπίσει την τελική επίθεση του ΕΛΑΣ και θα διαλυθεί. Τα υπολείμματά του μαζί με τον επικεφαλής του θα μεταφερθούν στην Κέρκυρα. Πριν τα γεγονότα αυτά, ιδιαίτερη σημασία έχουν οι καταχωρίσεις Ζέρβα για τη σύγκρουση στην Αθήνα καθώς αποκαλύπτουν από άλλη μια πλευρά την προδιαγεγραμμένη απόφαση των Βρετανών για διάλυση του ΕΛΑΣ από την 1η Δεκεμβρίου με κάθε μέσο. Ο ίδιος δεν παύει να τονίζει στους Βρετανούς τον κίνδυνο που αποτελούν οι «κομμουνιστές» και την αφέλεια της κυβέρνησης επ' αυτού (σελ. 642-643). Στις 25 Νοεμβρίου ο Ζέρβας συνέφαγε με τον Σκόμπυ και άλλους Βρετανούς αξιωματικούς και έμειναν σύμφωνοι περί των πρακτέων: «τέλος απεφασίσθη να δω τον Παπανδρέου και να του πω τι πρέπει να κάνη. Αν φοβηθή, τότε δούμε» (σελ. 649). Στις 30 Νοεμβρίου ο Ζέρβας επισκέφτηκε τον Σκόμπυ: «Μου εδήλωσε ότι θα επιβάλη την Τάξιν μόνος του χωρίς να χρησιμοποιήση Έλληνας». Καθώς ο Ζέρβας αναχωρεί από την Αθήνα εκτιμά πως «οι Βασιλικοί νομίζουν ότι ήλθεν η ώρα να εμφανίσουν Βασιλέα ως σωτήρα» και ότι «ο Σκόμπι θα επιβάλη το Κράτος του Νόμου διά παντός τρόπου», εκτιμήσεις που επιβεβαιώθηκαν (σελ. 653-654). Ένα μήνα αργότερα, ο ΕΛΑΣ θα ηττηθεί στην Αθήνα αλλά είχε ήδη εκτοπίσει τον ΕΔΕΣ από την περιοχή του, την Ήπειρο, στην Κέρκυρα. Ο αντιστασιακός αγώνας -και ο ΕΔΕΣ μαζί του- είχαν τελειώσει και ο Ζέρβας κατερχόμενος στην Αθήνα θα ασχολούνταν με το πολιτικό του μέλλον αναθεωρώντας επίσημα τον αντιμοναρχισμό του και ξεκαθαρίζοντας τις σχέσεις του με μια σειρά προσωπικοτήτων που σχετίζονταν με τον ΕΔΕΣ, τον επίσημο αρχηγό (και πρωθυπουργό) Πλαστήρα, τα στελέχη του δωσίλογου ΕΔΕΣ Αθηνών και εκείνα της αντιστασιακής πτέρυγάς του καθώς και τον Κομνηνό Πυρομάγλου.

Ο Γιάννης Σκαλιδάκης είναι ιστορικός