Το «βλαβερό» μυθιστόρημα

ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ

ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΟΣΜΑΝ, Ζωή και Πεπρωμένο, Εκδ. Γκοβόστη, σελ. 956

«Η ζωή σταματάει εκεί όπου η βία προσπαθεί να σβήσει την ιδιομορφία και τις ιδιαιτερότητές της», γράφει στο βιβλίο του ο Βασίλι Γκρόσμαν, και πιθανόν είναι φράση-κλειδί για όλο το μυθιστόρημα. Πώς θα μπορούσε να αποτιμηθεί το βιβλίο του Βασίλι Γκρόσμαν, που φέτος για πρώτη φορά είδε το φως της δημοσιότητας στην ελληνική γλώσσα; Ένα μεγαλειώδες έργο ζωής του συγγραφέα, τον οποίον οι έλληνες αναγνώστες έχουν γνωρίσει ήδη από το βιβλίο Ένας συγγραφέας στον πόλεμο του Antony Beevor, που εκδόθηκε το 2007 επίσης από τις εκδόσεις Γκοβόστη.

Για ένα τέταρτο του αιώνα θεωρήθηκε αντισοβιετικό μυθιστόρημα, και ίσως ως τέτοιο και θα έπρεπε να εκληφθεί από κείνους που προσπαθούν να αποκρύψουν ή να διαστρεβλώσουν την αλήθεια για το μεγάλο πείραμα σοσιαλισμού στην «Ατλαντίδα» του σύγχρονου κόσμου, στην ΕΣΣΔ. Είτε από αριστερά, όταν η πρόσφατη ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης εξετάζεται με μισόκλειστα ή εντελώς κλειστά τα μάτια, είτε από δεξιά, όταν τα γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος έτσι κι αλλιώς κρίνονται a priori.

Μόνο που στην περίπτωση του Βασίλι Γκρόσμαν, λίγοι έχουν το δικαίωμα να του κάνουν υποδείξεις. Μπορεί οι ήρωες του βιβλίου να είναι φανταστικοί, οι ζωές τους επινοημένες, αλλά οι εμπειρίες τους είναι αληθινές, «δανεικές» από έναν άνθρωπο που έζησε τον πιο τρομερό πόλεμο όλων των εποχών στο πετσί του, από την ημέρα πρώτη ως την ημέρα τελευταία, έζησε σαν σοβιετικός στρατιώτης, σαν σοβιετικός πολεμικός ανταποκριτής, αλλά έζησε και ως Εβραίος, εκπρόσωπος ενός λαού, που στον πόλεμο εκείνο ήταν ένας από τους κυρίους στόχους των ναζιστών, κι αργότερα, μετά τη νίκη επί του ναζισμού, στόχος του καθεστώτος στη χώρα των νικητών. Ο Γκρόσμαν έζησε τον πόλεμο από την καλή και από την ανάποδη, σε όλους του τις εκδηλώσεις και σε όλη του την έκταση, φτάνοντας μαζί με το Κόκκινο Στρατό ως το Βερολίνο, χάνοντας στην πορεία πολλά αγαπημένα του πρόσωπα, στα πεδία των μαχών, στον αποκλεισμό, στα νοσοκομεία, στα γκέτο και στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τί να υποδείξεις σε έναν τέτοιο άνθρωπο;

Το μυθιστόρημα του Γκρόσμαν ονομάστηκε από πολλούς «τολστοϊκό έπος» του 20^ού αιώνα, και όπως φαίνεται τον Τολστόι και το Πόλεμο και Ειρήνη είχε κατά νου ο ίδιος ο Γκρόσμαν, όταν το ξεκινούσε. Ακόμα και ο τίτλος του βιβλίου ηχεί οικεία: Πόλεμος και Ειρήνη, Ζωή και Πεπρωμένο, και λένε, ότι αυτός ήταν και ο απώτερος στόχος του συγγραφέα. Αν μάλιστα θυμηθούμε ότι στα χρόνια του Τολστόι ο τίτλος του βιβλίου είχε το νόημα που σήμερα δεν λαμβάνεται υπόψη από τους εκδότες στη ρωσική γλώσσα και δεν είναι γνωστό καν στους εκδότες σε άλλες γλώσσες, τότε η ομοιότητα θα γίνει πλήρης. Ο Τολστόι χρησιμοποιεί τη λέξη «мiръ», που σημαίνει «κοινωνία», και είναι ομόηχη με τη λέξη «миръ», δηλαδή «ειρήνη»: όταν η ρωσική γραφή άλλαξε μετά την Επανάσταση, το γράμμα «i» καταργήθηκε, και μαζί μ’ αυτήν καταργήθηκε και το πραγματικό νόημα του τίτλου του μεγαλειώδους έπους... Ο Πόλεμος και Κοινωνία, όπως και να το κάνουμε, κυοφορεί πολύ ευρύτερα και βαρύτερα διλήμματα από το Πόλεμο και Ειρήνη.

Ο Γκρόσμαν, όπως και ο Τολστόι, θέτει το δικό του δίλημμα ήδη από τον τίτλο: τη Ζωή την παραλαμβάνουμε ως παρακαταθήκη μόλις μπαίνουμε σ’ αυτόν τον κόσμο, ως δώρο καλωσορίσματος, αλλά το Πεπρωμένο το χτίζουμε μόνοι μας, κάνοντας αμέτρητες επιλογές. Παρόλο που το Ζωή και Πεπρωμένο παρουσιάζει ένα σφιχτό «κουβάρι» από πολλές ζωές και πολλά πεπρωμένα, ο Γκρόσμαν περιγάφει ουσιαστικά μόλις 5 μήνες από την ιστορία του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου – τις μάχες για το Στάλινγκραντ, από το Σεπτέμβρη του 1942 έως το Φλεβάρη του 1943, όπου πολεμούσαν για κάθε τετράγωνο, κάθε δρόμο, κάθε σπίτι. Για να φανταστούμε το μέγεθος των γεγονότων, ας θυμηθούμε ότι οι απώλειες των Γερμανών στην προσπάθειά τους να καταλάβουν το «Σπίτι του Παβλόφ» ήταν μεγαλύτερες από τις απώλειες στην κατάληψη του Παρισιού. Στον επιχειρησιακό χάρτη του στρατηγού Φρίντριχ Πάουλους, διοικητή της Γερμανικής Έκτης Στρατιάς, αυτό το σπίτι παρουσιαζόταν ως φρούριο!

Ο Βασίλη Γκρόσμαν δεν είδε ποτέ το μυθιστόρημά του δημοσιευμένο: πέθανε και χάθηκαν όλα τα αντίγραφά του. Πλην ενός, που θα έκανε «τη ζημιά» 15 χρόνια αργότερα, όταν το 1980 δημοσιεύτηκε στην Ελβετία. Ο Γκρόσμαν έκανε την επιλογή του, παρόλο που θα μπορούσε (για κάποιο διάστημα, εννοείται) να ζει με τις «μετοχές», που αποκτήθηκαν στα πέντε χρόνια του πολέμου με προσωπικό ηρωισμό και αυτοθυσία. Έγραψε το βιβλίο, το οποίο έγινε ταφόπλακά του, μεταφορικά και κυριολεκτικά, όπως και το Μαιτρ και Μαργαρίτα για τον Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ.

Όπως και για τον Τολστόι, που ο Πόλεμος του 1812 κατά του Ναπολέοντα, ο οποίος ονομάστηκε για πρώτη φορά Πατριωτικός, γιατί για τη νίκη απαιτήθηκαν οι δυνάμεις και η ψυχή όλου του λαού, αριστοκρατών και δουλοπαροίκων, γίνεται καταλύτης για την κοινωνία, για τις συμπεριφορές και τις επιλογές της, έτσι και ο Δεύτερος Πατριωτικός Πόλεμος του 1941-1945, δε θα μπορούσε να γίνει νικηφόρος χωρίς την παλλαϊκή αντίσταση.

Σε έναν Πατριωτικό Πόλεμο μπορούν να νικήσουν μόνο οι ελεύθεροι άνθρωποι, με ελεύθερη βούληση και ελεύθερη επιλογή. Έτσι, το φως της ελευθερίας έλαμψε για μια στιγμή για τους δουλοπάροικους της Ρωσίας μετά τη νίκη επί του Ναπολέοντα: οι αριστοκράτες αξιωματικοί δεν μπορούσαν πλέον να συμπεριφέρονται στους ανθρώπους, με τους οποίους μοιράζονταν τις σκηνές και πολεμούσαν πλάι-πλάι, όπως συμπεριφέρονται σε σκλάβους. Ο Πατριωτικός Πόλεμος κατά του Ναπολέοντα είχε ως συνέχεια (και συνέπεια) την εξέγερση των Δεκεμβριστών το 1825, που κατέληξε σε εξορίες και κρεμάλες. Ο Δεύτερος Πατριωτικός πόλεμος, από τη μια έδωσε μια ανάσα στο καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης, που βυθιζόταν σε ανθρωπιστική κρίση, και από την άλλη πρόσφερε ευκαιρία στους ανθρώπους της γιγάντιας χώρας, διάφορων κοινωνικών στρωμάτων και ενθικοτήτων, να δημιουργήσουν μόνοι τους το δικό τους Πεπρωμένο, να δικαιολογήσουν (ή όχι) το δώρο της Ζωής, που στον καθένα δίνεται χαριστικά.

Το 1960 ο Βασίλι Γρόσμαν έφερε το χειρόγραφο του μυθιστορήματος στο περιοδικό «Ζνάμια», και ο αρχισυντάκτης του περιοδικού, συγγραφέας Βαντίμ Κοζέβνικόφ (1909—1984) το παρέδωσε αμέσως στο Τμήμα Ιδεολογίας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, κάνοντας έτσι τη δική του επιλογή. Κάποτε έχουμε πει, ότι εκείνη την εποχή οι άνθρωποι κρίνονταν όχι μόνο γι’ αυτά που έκαναν, αλλά και γι’ αυτά που δεν έκαναν. Ο Κοζέβνικόφ είχε την επιλογή να μην το κάνει...

Στα τέσσερα επόμενα χρόνια της ζωής του ο Γκρόσμαν προσπαθούσε να μάθει τη μοίρα του αγαπημένου του «τέκνου», χτυπώντας τις πόρτες όλων των πιθανών Υπηρεσιών και Οργανισμών – από την Ένωση των Συγγραφέων έως την ΚαΓκεΜπ, όπως ακριβώς στη δεκαετία του ‘30 οι μητέρες έτρεχαν από σε φυλακή σε φυλακή για να μάθουν τί απέγιναν τα παιδιά τους... Στο τέλος κατάφερε να φτάσει ως το γραφείο του Μιχαήλ Σούσλοφ, υπεύθυνου για την ιδεολογία ενός αχανούς κράτους. Ο διάλογος δεν άφηνε κανένα περιθώριο – ούτε για το βιβλίο, αλλά ούτε και για τον ίδιον τον Γκρόσμαν. Ο Σούσλοφ του είπε, ότι το χειρόγραφο – μαζί με τις σημειώσεις και όλα τα αντίγραφα – κατασχέθηκε για το καλό του συγγραφέα: αν δημοσιευόταν στο εξωτερικό, θα έκανε μεγάλη ζημιά στην ΕΣΣΔ, και τότε θα έπρεπε να τιμωρηθεί αυστηρά και ο Γκρόσμαν.

- Αλλά εδώ, σε μας, και όχι στο εξωτερικό, πότε θα μπορέσουμε να εκδώσουμε αυτό το βιβλίο;

- Ίσως σε 200 χρόνια, ήταν η απάντηση.

Και το τελευταίο: όπως και στην περίπτωση του τίτλου Πόλεμος και Ειρήνη, δεν ξέρω κατά πόσο σωστή είναι η μετάφραση του τίτλου του βιβλίου του Γκρόσμαν ως Ζωή και Πεπρωμένο. Όπως και να το κάνουμε, το Πεπρωμένο στην ελληνική συνείδηση είναι «φυγείν αδύνατον». Μήπως καλύτερα θα ταίριαζε η λέξη «μοίρα»: στην ορθόδοξη παράδοση η ζωή του ανθρώπου οδηγείται από αυτήν, και προϋποθέτει ελεύθερη βούληση, ελεύθερη και καταλυτική επιλογή ανάμεσα στο καλό και το κακό.

Στο διήγημα του Μιχαήλ Σόλοχωφ «Η μοίρα ενός ανθρώπου» (Σύγχρονη Εποχή, 2001), η ίδια ρωσική λέξη είναι μεταφρασμένη ως μοίρα (αγγλικό “destiny”), που είναι πολύ πιο κοντά στο αρχικό νόημα από το “Fate”, όπως μεταφράζεται ο τίτλος του βιβλίου στην αγγλόφωνη εκδοτική παράδοση (Life and Fate)...

Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασική φιλόλογος

Frederique Loutz, Face, 2005, μικτή τεχνική σε καμβά, 187x132cm