ΤΗΣ ΑΛΙΚΗΣ ΚΟΣΥΦΟΛΟΓΟΥ
 |
| Το γράμμα, 2013, λάδι σε καμβά, 50 x 60 εκ. |
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, Σαν κι εμένα καμωμένοι: Ο Ομοφυλόφιλος
Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2014
Διαβάζω σε σημειώσεις («λυσάρι») για
το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ Λυκείου «Η εκπλήρωση του
καθήκοντός του ως ποιητή-ιστορικού επιβεβαιώνεται
και στο ποίημα Δαρείος όπου υπάρχουν
αναφορές σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα». Πρόκειται για μια ανάλυση του
ποιήματος του Καβάφη Δαρείος, το οποίο
περιλαμβάνεται στην εξεταστέα ύλη του μαθήματος για τις πανελλήνιες εξετάσεις.
Στο πρώτο μέρος της ερμηνείας δίνεται έμφαση στο ύφος της καβαφικής ποίησης
(ειρωνεία) ενώ στο δεύτερο στη μορφή
(σημεία στίξης, παύλες, παύσεις), η οποία όπως αναφέρεται «είναι καθοριστική
για την ερμηνεία του κάθε ποιήματος». Με άλλα λόγια, ο Καβάφης παρουσιάζεται να
είναι «ένας ιστορικός ποιητής που διασώζει την ιστορική αλήθεια και την
υπηρετεί μέσα από την τέχνη» κι ένας καλά εκπαιδευόμενος χρήστης των λεπτών
αποχρώσεων στην γλώσσα. Μα αυτή δεν είναι εξάλλου και η κατεύθυνση της
διδασκαλίας του Καβάφη που υπέδειξαν οι ακόμη και μέχρι σήμερα κυρίαρχες στην
δευτεροβάθμια εκπαίδευση αναλύσεις του Γ. Π. Σαββίδη και του Δ. Μαρωνίτη; Εν
προκειμένω, η αναπαράσταση του Καβάφη μέσω της καθιερωμένης σχολικής,
εγχειριδιακής του ερμηνείας (η οποία εξαντλείται στην στεγνή τριμερή διάκριση
των ποιημάτων του σε ιστορικά, φιλοσοφικά και ερωτικά), είναι μία ακόμη από τις
όχι λίγες στερεοτυπικές αναπαραστάσεις των σχολικών εγχειριδίων της λογοτεχνίας
που έχουν καθιερώσει την Μαρία Πολυδούρη ως πληγωμένη ερωμένη του Καρυωτάκη,
τον Τάσο Λειβαδίτη και Τάκη Σινόπουλο ως ποιητές της ήττας, τον Διονύσιο Σολωμό
εθνικό ποιητή και αντίστοιχα γι άλλους/ες.
Το βιβλίο του Παπανικολάου ξεκινάει με ένα πρόλογο που με τον ένα ή άλλο
τρόπο δεσμεύεται να ανασκευάσει αυτές τις φιλολογικές προσεγγίσεις της
Καβαφικής ποιητικής. Ο όρος ποιητική εν προκειμένω χρησιμοποιείται
στο πλαίσιο της ανάλυσης του Παπανικολάου, με μια ήπια χαλαρότητα, υπονοώντας
ένα σχέδιο οργάνωσης της έκφρασης[1].
Ωστόσο, η διαδικασία της ανατροπής μιας παρωχημένης και στο πολιτικό της
υπόβαθρο ομοφοβικής και ρατσιστικής ερμηνείας του Καβάφη, η οποία επιβιώνει
τουλάχιστον στο επίπεδο της διδασκαλίας της ποίησης του στη δευτεροβάθμια
εκπαίδευση, συμβαίνει μέσω της οριοθέτησης ενός νέου σημείου αφετηρίας στην
ανάλυση του έργου του σημαντικού αυτού ποιητή. Η αφετηρία αυτή ανοίγει κατά
κύριο λόγο δύο διαδρομές: αυτή του Καβάφη και της σχέσης του με το μοντέρνο
καθώς κι αυτή της ποίηση του στο πρίσμα των ριζοσπαστικών θεωριών φύλου και σεξουαλικότητας.
Όπως αναφέρεται και στην εισαγωγή του βιβλίου ο Καβάφης παρακολουθούσε
στενά τις πολιτιστικές και πολιτισμικές τάσεις της εποχής του και τις
ενσωμάτωνε στις ποιητικές του φόρμες. Μία από αυτές ήταν χωρίς αμφιβολία η
ψυχανάλυση. Υπό την έννοια αυτή πρόκειται για έναν ποιητή υποδειγματικά
μοντέρνο. Αλλά όχι μόνο γι αυτό.
Αντλώντας απευθείας από το διαβόητο σχολιασμό του Journal of Hellenic Diaspora (τ.Χ,ν. 12, Άνοιξη, Καλοκαίρι 1983), «ο
Καβάφης δεν είναι ούτε πρόστυχος, ούτε μονομανής, ούτε καν ερωτικός. Ο Καβάφης
είναι gay. O Καβάφης
αρθρώνει μία συγκεκριμένα ομοφυλόφιλη στρατηγική απελευθέρωσης και ιστορικής
συνείδησης». Η ομοφυλόφιλη
αυτοσυνείδηση που επιτυγχάνει μέσα από την διαδικασία της συγγραφής και της
δημοσίευσης των έργων του αποτελεί αναμφίβολα μιας κεφαλαιώδους σημασίας πράξη
αντίστασης στο κυρίαρχο καθεστώς φύλου και σύστημα γνώσης, εξουσίας και
σεξουαλικότητας της εποχής του. Μέσα στο πλαίσιο αυτό η ιστορική εξέλιξη της
ποιητικής του Καβάφη σηματοδοτεί την ιστορική μεταμόρφωση της ομοφυλοφιλίας «σε
συνειδητή επιλογή και σε αφήγηση ταυτότητας» (σ. 15).
Από τη σκοπιά αυτή, ο Παπανικολάου μελετά το καβαφικό έργο ως ένα σύστημα
εντός του οποίου εξελίσσεται ιστορικά μια στρατηγική (σ. 21) και με άλλα λόγια
μια στρατηγική αντίστασης. Πόση δημόσια τόλμη αλλά και πόσες εσωτερικές
συγκρούσεις χρειάζονται για να οδηγηθεί το ντροπαλό και ενοχικό αυνανιζόμενο
παιδί του 18ου αιώνα στην συνειδητή υπεράσπιση μιας συνεκτικής νέας
ριζοσπαστικής ταυτότητας; Ο Παπανικολάου επιχειρεί να απαντήσει χρησιμοποιώντας
μια φουκωική προσέγγιση του συνολικού έργου του Κάβαφη, αντιμετωπίζοντας το
περισσότερο σαν ένα όπως αναφέρει work in progress. Στο επίκεντρο της
ανάλυσης του θέτει την θετική σχέση της ομοφυλόφιλης σεξουαλικότητας όπως
αναπαρίσταται μέσα από την καβαφική ποιητική με το σύστημα γνώσης και εξουσίας
της εποχής του. Εκτός από τα ποιήματα, κρίσιμη είναι για τη διαδικασία της
έρευνας αλλά και παρακολούθησης της ιστορικής εξέλιξης της διαμορφούμενης
ομοφυλόφιλης ταυτότητας η συμβολή των
προσωπικών σημειώσεων του ποιητή μέσα από τις οποίες εμφανίζεται η κριτική
στάση του απέναντι στους κυρίαρχους λόγους για τη σεξουαλικότητα που εκφέρονται
στην εποχή του. Η απάντηση στα ιατρικά βιβλία και περιοδικά της εποχής του μέσω
των οποίων καθιερώνονται στην κοινή αντίληψη μηχανισμοί ταξινόμησης των σωμάτων
και των επιθυμιών, -κι ενώ ορισμένες συμπεριφορές «παθολογικοποιούνται» και
«νοσηροποιούνται»- έρχεται για τον Καβάφη μέσα από την πρακτική της «μισοκρυμμένης»
ομοφυλόφιλης επιθυμίας στα ποιήματα του, η οποία παράγει ταυτίσεις και την ίδια
στιγμή οδηγεί σε μια ιστορικού χαρακτήρα ομοβιογράφηση ενός «νέου» εαυτού. Αν
θεωρήσουμε ότι ο φεμινισμός είναι μία
από τις όψεις της αμφισβήτησης του υποκειμένου του διαφωτισμού, τότε θα
μπορούσαμε να πούμε ότι ο ομοφυλόφιλος εαυτός είναι μία άλλη. Αυτή η νέου τύπου
ανατρεπτική αναπαράσταση του δημιουργού, ποιητή και διανοούμενου της εποχής του
φέρνει τον Καβάφη ακόμη πιο κοντά στην Βιρτζίνια Γουλφ, στην Γερτρούδη Σταιν ή
στον Μισέλ Φουκώ.
Δε χωρά αμφιβολία πως πρόκειται για
ένα προϊόν μιας κοπιώδους και μακρόχρονης έρευνας και μελέτης πάνω στο
αντικείμενο, αλλά και διαθεματικής προσέγγισης του. Ταυτόχρονα πρόκειται για
ένα κείμενο το οποίο μέσα από το πρίσμα των gender politics μπορεί να συνεισφέρει σε έναν επίκαιρο και
πολιτικά σημαντικό διάλογο αναφορικά με το σημερινό σύστημα σχέσης
γνώσης/εξουσίας και σεξουαλικότητας και τις προκλήσεις τις οποίες αυτό γνωρίζει
μέσα σε ένα ρευστό πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον.
[1] Νίκος Βατόπουλος, «Ερωτικά το Καβάφη: μια άλλη ανάγνωση», Καθημερινή, 28.6.2014
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου