Η δομή της ελεύθερης Ελλάδας

ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΛΑΖΟΥ

Γ. Σκαλιδάκης, Η Ελεύθερη Ελλάδα. Η εξουσία του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής (1943-1944), Αθήνα: εκδόσεις Ασίνη, 2014

Γιώργος Γυπαράκης, Imprint

Αποτέλεσμα μιας πολύχρονης ενασχόλησης με την Κατοχή και ειδικά με τη συγκρότηση της Ελεύθερης Ελλάδας και τη δράση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης το βιβλίο του Γιάννη Σκαλιδάκη «Η Ελεύθερη Ελλάδα. Η εξουσία του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής (1943-1944)» αντανακλά το ανανεωμένο επιστημονικό και δημόσιο ενδιαφέρον για την ιστορία του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Παράλληλα, καλύπτει ερευνητικά ένα κενό στην επιστημονική βιβλιογραφική παραγωγή για την περίοδο της Κατοχής καθώς παρά τη σημασία της συγκρότησης μιας ελεύθερης επικράτειας σε κατεχόμενη χώρα και την εφαρμογή πρωτοποριακών θεσμών τοπικής αυτοδιοίκησης και λαϊκής δικαιοσύνης  ελάχιστα είναι τα έργα που αναφέρονται αμιγώς στην Ελεύθερη Ελλάδα και την πολιτική της έκφραση, την ΠΕΕΑ.  

Ξεκινώντας από τη διερεύνηση μιας σημαντικής αλλά παραγνωρισμένης παραμέτρου της ιστορίας της ένοπλης αντίστασης, της οικονομικής, ο συγγραφέας απαντά με επιτυχία σε δύο καίρια ερωτήματα:  ποιες ήταν οι προϋποθέσεις που κατέστησαν δυνατή την απελευθέρωση ενός σημαντικού τμήματος της ελληνικής επικράτειας στην Κατοχή και ποια τα όρια της εξουσίας που συγκροτήθηκε ως ένα «κράτος εν κράτει» σε αντιπαράθεση με τους κατακτητές και τους συνεργάτες τους.

Βαδίζοντας στα χνάρια του καθηγητή του, Γ. Μαργαρίτη, ο Σκαλιδάκης επεκτείνει την έρευνα στα έτη 1943-1944 και διερευνά την «οικονομία του πολέμου», τους μηχανισμούς δηλαδή εκείνους στήριξης του αντάρτικου στις απελευθερωμένες από τον ΕΛΑΣ περιοχές. Υπολογίζει, έργο καθόλα δύσκολο καθώς στηρίζεται σε δυσεύρετα και συχνά αντικρουόμενα στοιχεία, την εγχώρια παραγωγή ανά έτος, το μέγεθος της οποίας εξηγεί την απουσία λιμού από την ύπαιθρο, καθώς και την ανάπτυξη ενός δικτύου ανταλλαγών των εγχώριων προϊόντων. Βασικό του επιχείρημα είναι ότι η οικονομική αυτή βάση έδωσε τη δυνατότητα στον ΕΛΑΣ να αναπτυχθεί και να συντηρηθεί. Αυτό προϋπόθετε την ανάλογη διαχείριση των τοπικών πόρων και την οργανωμένη συμμετοχή της κοινωνίας στην πολεμική προσπάθεια των ανταρτών μέσω της φορολόγησης της παραγωγής και των εμπορικών συναλλαγών. Η τεκμηρίωση αυτής της άποψης έχει βαρύνουσα σημασία καθώς αποδεικνύει ότι η ανάπτυξη της ένοπλης ΕΑΜικής Αντίστασης βασίστηκε σχεδόν αποκλειστικά σε εγχώριες παραγωγικές δυνατότητες.

Ο Σκαλιδάκης παρέχει στους αναγνώστες και μελετητές της περιόδου ένα κλειδί για να κατανοήσουν τόσο την περίοδο της Κατοχής όσο και τις εμφύλιες συγκρούσεις που ακολούθησαν: τη διαίρεση της χώρας σε γεωγραφικές ζώνες με ανταγωνιστικές οικονομικές λειτουργίες. Από τη μια ήταν οι περιοχές τις οποίες έλεγχαν οι κατακτητές και η Ελληνική κατοχική κυβέρνηση και από την άλλη η Ελεύθερη Ελλάδα που είχε δική της παραγωγική βάση αλλά και προσβάσεις στην παραγωγή της κατεχόμενης ζώνης.

Στην πορεία της ύπαρξής της η Ελεύθερη Ελλάδα ήρθε σε αντίθεση και αλλά και σε αντιπαράθεση τόσο με τη κατεχόμενη ζώνη, το στρατό Κατοχής και τις ένοπλες κυβερνήσεις συνεργασίας όσο και με την εξόριστη κυβέρνηση και το Βρετανικό παράγοντα. Οι Γερμανοί με τρομοκρατικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις είχαν ως στρατιωτικό σκοπό την αποκοπή του αντάρτικου από τις βάσεις του και τη διακοπή υποστήριξής του από τους αγροτικούς πληθυσμούς μέσω της μεθοδικής καταστροφής της παραγωγής και της παραγωγικής υποδομής. Παράλληλα, η δωσιλογική κυβέρνηση της Αθήνας μέσω των κατασταλτικών μέτρων και των διακηρύξεων για πάταξη της «ανταρσίας» στόχευε στον οικονομικό επανέλεγχο και υποταγή του αγροτικού χώρου. Η διαχείριση της επισιτιστικής βοήθειας αποτέλεσε ένα σημαντικό πολιτικό εργαλείο που της έδινε την ευχέρεια  να εφαρμόζει μία πιο ευέλικτη πολιτική αλλά και μια πιο συγκροτημένη και βίαιη καταστολή. Οι Βρετανοί προσπαθώντας να ελέγξουν και αυτοί τα δίκτυα της οικονομίας της Ελεύθερης Ελλάδας χρησιμοποίησαν ένα πιο αποτελεσματικό εργαλείο πολιτικής: τις αγγλικές χρυσές λίρες, χωρίς ωστόσο να πετύχουν το στόχο τους. Σε συνεννόηση ακόμα με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση του Καϊρου επιχείρησαν να μετριάσουν το «σεισμό» που προκάλεσε η συγκρότηση της Κυβέρνησης του Βουνού καταστέλλοντας βίαια τη «στάση» των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή που ζητούσαν αναγνώριση της ΠΕΕΑ τον Απρίλιο 1944 και συγκροτώντας το εναλλακτικό πολιτικό μόρφωμα, αυτό της κυβέρνησης της Εθνικής Ενότητας, που τελικά επικράτησε.

Πολιτικό επιστέγασμα της Ελεύθερης Ελλάδας ήταν η ΠΕΕΑ η οποία συγκροτήθηκε στις 10 Μαρτίου 1944 για να λειτουργήσει ως όργανο διακυβέρνησης της απελευθερωμένης επικράτειας η οποία είχε μεγεθυνθεί και παγιωθεί εξαιτίας της Ιταλικής κατάρρευσης. Το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα με τις μετωπικές οργανώσεις του μετεξελίχθηκε σε έναν μηχανισμό με κρατικά χαρακτηριστικά και τους δικούς του θεσμούς και σώματα.

Τα πρώτα μέτρα που έλαβε η ΠΕΕΑ ήταν ένας συνδυασμός της διοίκησης και δειγμάτων πολιτικού προσανατολισμού και πρωτοβουλίας προς την επίτευξη της εθνικής ενότητας. Ωστόσο, κατά τον συγγραφέα, θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε την ύπαρξή της απλά ως ένα διαπραγματευτικό χαρτί του ΕΑΜ για την επίσπευση των πολιτικών διαπραγματεύσεων. Η ΠΕΕΑ ήταν αναγκαία για τη διοίκηση ενός μεγάλου και οικονομικά αυτόνομου χώρου. Την όλη προσπάθεια διέτρεχε η αντίληψη της οικοδόμησης μιας νέας εξουσίας σε ένα ενιαίο πλέγμα μέσα από το σχήμα του ΕΑΜ, προπομπού για πολλούς της μεταπολεμικής λαοκρατίας.

Η «Κυβέρνηση του Βουνού» πλαισιώθηκε από το Εθνικό Συμβούλιο εν είδει Κοινοβουλίου που επικύρωνε την εξουσία της. Ο Σκαλιδάκης καταδεικνύει το πρωτόγνωρο της εκλογικής διαδικασίας με την χωρίς όρους συμμετοχή των γυναικών αλλά και το αποτέλεσμα της που ήταν η πολιτική συγκρότηση της Ελεύθερης Ελλάδας με θεσμούς στελεχωμένους από εκλεγμένα μέλη του Εθνικού Συμβουλίου και άλλα στελέχη της ΠΕΕΑ. Μέσω αυτών εδραιώθηκαν οι κοινωνικές συμμαχίες του ΕΑΜ.

Στο Παράρτημα του βιβλίου παρουσιάζονται τα πλήρη ονόματα και για πρώτη φορά τα βιογραφικά σημειώματα των μελών του Εθνικού Συμβουλίου. Η σημαντικότατη αυτή εργασία καταδεικνύει πέρα από κάθε αμφιβολία το πολιτικό εύρος της ΠΕΕΑ και του Εθνικού Συμβουλίου που ξεπερνούσε τόσο τις μεσοπολεμικές συμμαχίες του Παλλαϊκού Μετώπου όσο και το ΕΑΜ. Προσθέτει δε στην κατανόηση της σύνθεσης της κοινωνικής βάσης που στήριξε το ΕΑΜ και της κοινωνικής του απήχησης. 

Ο συγγραφέας διερευνά επιπρόσθετα τον τρόπο με τον οποίο η ΠΕΕΑ άσκησε την εξουσία στις απελευθερωμένες περιοχές. Παρέχει στοιχεία για τη δημοσιονομική της πολιτική εκτιμώντας κατά προσέγγιση το ποσοστό φορολογίας επί της παραγωγής ανά περιοχή της Ελεύθερης Ελλάδας, την αναγκαιότητα της έκδοσης ομολόγων, την αναδιανομή των πόρων και την άσκηση κοινωνικής πολιτικής καθώς και τα μέτρα προστασίας της παραγωγής και της εργασίας.  

Σκιαγραφεί με άλλα λόγια το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν οι πολιτικοί στόχοι του ΕΑΜ και μορφοποιήθηκε η γραμμή της εθνικής ενότητας. Και αυτό αποτελεί τη σημαντικότερη συνεισφορά του Γιάννη Σκαλιδάκη στην επιστημονική έρευνα: η ανάδειξη της σπουδαιότητας της κατανόησης των οικονομικών παραμέτρων στην ερμηνεία των πολιτικών εξελίξεων καθώς και η επισήμανση της ανάγκης και κατανόησης του οικονομικού πλέγματος ως σημαντικής πλευράς της εαμικής κυριαρχίας στην ύπαιθρο. Η κατάδειξη των ορίων και των δυνατοτήτων της Ελεύθερης Ελλάδας μας βοηθά να κατανοήσουμε την πολιτική γραμμή που με επιμονή και κόστος ακολούθησε και επιδίωξε το ΕΑΜ μέχρι τέλους: τη γραμμή της εθνικής ενότητας με σκοπό το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην Απελευθέρωση.   

Μένει να διερευνηθεί, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας στον επίλογο, το εύρος αντιστοίχισης των πολιτικών επιλογών με τα όρια που έθεταν οι οικονομικές πραγματικότητες και η εκτίμηση της κοινωνικής διαθεσιμότητας.

Η  Βασιλική Λάζου είναι δρ. Ιστορίας