Refuge Project II – Μαρτυρίες

12 Ιουλίου - 30 Σεπτεμβρίου 2014, Αδάμαντας, Μήλος

Μαρτυρίες από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο μεταπλάθονται σε site-specific καλλιτεχνικές επεμβάσεις σε ένα κατοχικό καταφύγιο της Μήλου.

ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΛΕΔΑΚΗ

ATI, Κατειλημμ-ΕΝΟΙ: η κοινοτυπία της κατοχής, 
εγκατάσταση 

Ένα υπόσκαφο καταφύγιο του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, το οποίο έμεινε αδρανές για πάνω από μισό αιώνα, ανασύρθηκε πέρυσι από τη λήθη για να στεγάσει μία έκθεση σύγχρονης τέχνης. Το Refuge Project συστάθηκε με σκοπό να σχολιάσει ακριβώς αυτή τη σχέση: την επανένταξη της παλιάς κατοχικής υποδομής στο πλέγμα χρήσεων του σύγχρονου κόσμου. Το καταφύγιο –ένας επιμήκης διακλαδιζόμενος διάδρομος αποτελούμενος από έναν κεντρικό άξονα και μία σειρά από παράπλευρες σήραγγες– λειτουργεί στην έκθεση ως κέλυφος για την υποδοχή καλλιτεχνικών χειρονομιών, τη διάσωση νοημάτων και αναμνήσεων και την ερμηνεία ιστορικών γεγονότων μέσα από το φίλτρο της τρέχουσας συγκυρίας.

Τον Μάιο του 1941 η Μήλος παραδόθηκε στα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Το λιμάνι του νησιού είναι ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια της Μεσογείου και ανέκυψε ως στρατηγικό σημείο για την οργάνωση των πολεμικών επιχειρήσεων στην ευρύτερη περιοχή. Τα οχυρωματικά έργα και οι διανοίξεις των καταφυγίων έγιναν μάλιστα από Έλληνες μηχανικούς που εκείνη την εποχή εργάζονταν στα ορυχεία. Η φετινή έκθεση που διοργανώθηκε από τους δύο καλλιτέχνες, επιμελητές του Refuge Project, Μαρία-Ανδρομάχη Χατζηνικολάου και Νίκο Ποδιά, έχει θέμα τις μαρτυρίες των ηλικιωμένων κατοίκων του νησιού από τον πόλεμο. Ύστερα από επιτόπια έρευνα, οι επιμελητές συγκέντρωσαν δεκαπέντε μακροσκελείς συνεντεύξεις που αποδίδουν ετερογενή περιστατικά και μεταβιβάζουν διαφορετικές προσλήψεις της συνθήκης του πολέμου. Η ερευνητική εργασία τους υποστηρίχθηκε θεωρητικά από τον Κώστα Χριστόπουλο ο οποίος φώτισε το φάσμα υποκειμενικοτήτων που σαν δίχτυ περικλείει τις ιστορικότητες και τις κάθε φορά επαναπροσεγγίσεις τους· παράλληλα, ο σκηνοθέτης Ανδρέας Σιαδήμας συγκέντρωσε επιπλέον συνεντεύξεις και οπτικό υλικό ώστε να δημιουργήσει ένα ντοκιμαντέρ. Η καταγραφή του Σιαδήμα λειτουργεί ως μία ακόμα επιφάνεια στη διαστρωμάτωση των λόγων που αρθρώνονται στο Refuge Project και συντάσσει μία σύγχρονη μαρτυρία για την ίδια τη διαδικασία της ανάκλησης των μαρτυριών και τη μεταχείριση των προφορικών εξιστορήσεων από τους καλλιτέχνες.

Οι αναμνήσεις των κατοίκων ξεδιπλώνονται στην έκθεση ως πεδίο διφορούμενο και αινιγματικό: οι αρνητικά φορτισμένες εμπειρίες διαπλέκονται με εκείνες που εντυπώθηκαν θετικά. Η σχετική αθωότητα των τότε παιδιών που τώρα μας παραδίδουν τις αναμνήσεις τους, τροφοδοτεί μια ιστορία η οποία κάποιες φορές διαγράφεται απροβλημάτιστα, κάποτε διατείνεται πως έχει επίγνωση της ασυμμετρίας του πολέμου και άλλοτε συνειδητοποιεί την αμήχανη και συγχρόνως πραγματιστική θέση που κατέχει η Μήλος ανάμεσα στην πλειοψηφία των αντιστεκόμενων περιοχών της Ελλάδας του Β’ Παγκοσμίου πολέμου.

Η έκθεση παρουσιάζει έργα από είκοσι καλλιτέχνες, πέντε από τους οποίους δείχνουν ως ομάδα με το όνομα Ati Suffix. Η Ati Suffix αποτελείται από τέσσερις Ιταλούς και έναν Έλληνα και εδρεύει στη Ρώμη. Συνολικά εκτίθενται δεκαέξι έργα τα οποία βρίσκονται εγκατεστημένα μέσα στους διαδρόμους του καταφυγίου και έχουν αναπτυχθεί σύμφωνα με τους όρους του site-specificity με τη διπλή έννοια της τοπιακής και της εννοιολογικής συνάφειας: οι καλλιτέχνες διαμορφώνουν τα έργα λαμβάνοντας υπόψη τις πολλαπλές συνδηλώσεις που εμπεριέχονται στις συνεντεύξεις των κατοίκων και παράλληλα ανταποκρινόμενοι στη μορφολογία των στοών, τις ιδιαιτερότητες στον φωτισμό και τα τοιχώματα, τις κυρτές οροφές και το ακανόνιστο δάπεδο.

Αμέσως μετά την είσοδο, σε μια μεγάλη στοά με σχήμα πετάλου, βρίσκεται το έργο της Μαρίας Χατζηνικολάου, της μίας από τους δύο επιμελητές. Η Χατζηνικολάου παρέθεσε το αρχείο των συνεντεύξεων μέσα σε ένα περιβάλλον που ευνοεί την εικαστική μετάπλασή του. Μνήμες και εξιστορήσεις γεγονότων διαπλέκονται και δίνουν τον ρυθμό της κίνησης στον χώρο. Καθώς τα ηχητικά ερεθίσματα εκτυλίσσονται, οι απεικονίσεις των συρματοπλεγμάτων που έχει σχηματίσει στα τοιχώματα ορθώνουν μια φαντασματική ανάπλαση, στοιχειοθετημένη από τις τότε δραστηριότητες της περιοχής, από τον πόλεμο και τα ίχνη των ανθρώπων. Ένα ίζημα τοπίου, υπεδάφους και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ιστορικότητας και καλλιτεχνικής επανερμηνείας, μορφοποιούν το τωρινό βίωμα του χώρου.

Κατά μήκος του κεντρικού άξονα της σήραγγας, η Φανή Σοφολόγη εγκατέστησε μία σειρά από καρτ ποστάλ. Αφού συνέλεξε αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις των ηλικιωμένων κατοίκων, ζήτησε από τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες να μεταφέρουν χειρογράφως σύντομα αποσπάσματα μαρτυριών στις πίσω όψεις των καρτών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το βίντεο του Νίκου Ποδιά, ο οποίος αντλεί από την ιστορία μίας γυναίκας που διατέλεσε προσωπική βοηθός του Γερμανού γιατρού που είχε φτάσει με τα στρατεύματα στην περιοχή. Το βίντεο αναπαριστά με αξιοσημείωτη χάρη αναμιγμένη με απόγνωση, μία από τις αναρίθμητες ιδιορρυθμίες της καθημερινότητας του γιατρού· το σερβίρισμα του τσαγιού γίνεται η αφορμή για μια μετρημένη χορογράφηση της εμπειρίας της νεαρής  γυναίκας που βρέθηκε υποχρεωμένη να τον υπηρετεί. Σε μια λογική που στέκεται αντίπερα στην λεπτομερή εξιστόρηση, το έργο του Κώστα Χριστόπουλου διακρίνεται για την μορφοπλαστική και αφηγηματική οικονομία των μέσων. Ο καλλιτέχνης μεταχειρίστηκε κυρίως υλικά τα οποία βρήκε διασκορπισμένα στο νησί σε χώρους απόθεσης αχρήστων. Κοντάρια, καδρόνια και μικρές βέργες ξύλου συναρμολογήθηκαν ώστε να φτιάξουν ιστία για σημαίες. Τα λευκά πανιά που εφάρμοσε στις αυτοσχέδιες κατασκευές, σύμβολο της παράδοσης εν καιρώ πολέμου, συνιστούν μέρος μιας αφήγησης από το αρχείο συνεντεύξεων που συνέταξαν οι επιμελητές. Σε συνδυασμό με τις σημαίες που είναι τοποθετημένες σε μια άκρη της σήραγγας, παραθέτει μία γεωμετρική συστοιχία από σφαίρες και ένα αποσυναρμολογημένο εκκλησιαστικό κηροπήγιο. Το λευκό ύφασμα, οι ακαθόριστες συναρμογές του ξύλου και ο μπρούτζος συντάσσουν μία ελλειπτική ποιητική λειτουργία που κατορθώνει να συνοψίσει με αφαιρετικό τρόπο το περιεχόμενο στο οποίο αναφέρεται.

Η ομάδα Ati Suffix διοργάνωσε μια ιδιόμορφη απόβαση: οι καλλιτέχνες περιπλανήθηκαν σε χωριά του νησιού φέροντες μια τυπική εξάρτηση τουριστικής εφόδου· άρματα και επιτελεστικές πομπές από πλαστικές καρέκλες, σεζ-λονγκ, ομπρέλες και σωσίβια διέσχισαν τις τοπικές γειτονιές, εισέβαλαν αδιάκριτα σε καταστήματα και σπίτια και δημιούργησαν μια παροδική αναστάτωση με στόχο να υποδηλωθεί η αδιάκοπη παρεμβατικότητα του τουρισμού που συστατικά αρθρώνεται στη βάση μιας ασύμμετρης σχέσης. Την ίδια στιγμή ανέδειξαν, έστω ανεκδοτολογικά, μια παράδοξη ομοιότητα ανάμεσα στην πολεμική κατοχή και το φαινόμενο του μαζικού τουρισμού. Βαθύτερα στη στοά, η σειρά σχεδίων του Μιχάλη Ζαχαριά, παραχαράσσει και ανασυνθέτει ιστορικές εικόνες από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο με τη χρήση του ψηφιακού κολάζ. Ο καλλιτέχνης εδώ επινόησε μια προπαγανδιστική πολεμική, μία καμπάνια η οποία δεν έχει άλλο στόχο παρά την κατάδειξη της προπαγανδιστικής μηχανής. Εμβόλιμες, στον βλοσυρό μορφασμό της επαναλαμβανόμενης της εικόνας του Χίτλερ, διαβάζουμε τις φράσεις «Εσύ είσαι η Γερμανία» και «Ο κόσμος σου ανήκει». Η ειρωνεία είναι συστατικό στοιχείο του έργου και ο ασπρόμαυρος τόνος των εκτυπώσεων πάνω στα ασβεστωμένα τοιχώματα επιτονίζει την αιχμηρότητα και την σαρδόνια υφή του συγκεκριμένου σχολίου.

Ο Δημήτρης Σκουρογιάννης αποκρίθηκε σε μία ελάχιστη φράση που περιγράφει συνοπτικά την έλλειψη τροφίμων στη διάρκεια της κατοχής και συλλογίζεται τη σχέση της επιβίωσης, της πίστης και της τροφής. Οι άνθρωποι στον πόλεμο έτρωγαν ό,τι και τα ζώα, λέει ο πληροφορητής, και ο Σκουρογιάννης φτιάχνει ένα προσομοιωτικό βωμό όπου ένα επίχρυσο αρνί, ένα κουδούνι και άχυρα, συνθέτουν μια απόκοσμη θρησκευτική εικόνα που αναπόφευκτα παραπέμπει στο ιδιότυπο της φάτνης. Ο Δημήτρης Σκαλκώτος παίρνει ως αφορμή μια ανάμνηση των κρυφών σχολικών μαθημάτων και κατασκευάζει σε λευκό μάρμαρο μία στήλη από τετράδια η οποία διεμβολίζεται από την πραγματική υλικότητα μιας σχολικής καρέκλας. Παραπλεύρως, μια σειρά από διαγραμμισμένες σελίδες τετραδίου έχουν τοποθετηθεί σε διαγώνια φορά και βρίσκονται μετέωρες πάνω στον νοητό άξονα που διατρέχει τη στοά. Το λαμπερό υλικό λειτουργεί ως μεταφορά για τη γνωσιακή επένδυση και τη μάθηση που αδιαλείπτως εξακολουθούν μέσα σε δυσμενείς συνθήκες.

Η Μπέτυ Ζέρβα δημιούργησε μια διπλή εικόνα από πολλαπλά στέφανα –η εγκατάσταση και η αντανάκλασή της πάνω σε νερό–, απόσπασμα μιας μαρτυρίας για τους εξ αποστάσεως γάμους. Η Τερψιχόρη Ξανθοπούλου ασχολήθηκε επίσης με το θέμα. Η συγκεκριμένη γαμήλια τελετή αποτελούσε κοινή τακτική μεταξύ των γυναικών που βρίσκονταν στην Γερμανία και των Γερμανών που πολεμούσαν στα ευρωπαϊκά μέτωπα. Σε αντίστοιχο πλαίσιο, με τη γλώσσα του οικείου να καταλαμβάνει κεντρική θέση στη διάρθρωση της αναπαράστασης, η Σοφία Γρηγοριάδου και η Μάντη Λυκερίδου-Βελετά αποτυπώνουν παράδοξες συνήθειες οι οποίες είχαν τότε κανονικοποιηθεί. Λόγου χάρη η ραφή νυφικών από ύφασμα αλεξίπτωτου και η ανταλλαγή μιας οκάς κρεμμυδιών με εξήντα λεπτά χρήσης ποδηλάτου ήταν κοινότοπες στην Μήλο του 1941. Τέλος, η Γιούλα Παπαδοπούλου, ο Κώστας Πλέσσας και η Μαργαρίτα Σταυράκη αντλούν από δραματικά γεγονότα τα οποία στη διάρκεια του πολέμου πυροδοτούν μια διαρκή αίσθηση ξενότητας και αποπραγματοποίησης. Οι προσωπικές ιστορίες εδώ αποτελούν ένα ψήγμα που επισημαίνει τη μακροσκοπική εικόνα του πολέμου και καταχωρίζει τις βιοπολιτικές συνισταμένες που τη συνθέτουν.

Πέρα από την σπάνια εμπειρία της επίσκεψης σε ένα υπόσκαφο καταφύγιο, εκείνο που αποκομίζει ο επισκέπτης της έκθεσης είναι η διάσχιση ενός εσωτερικού τοπίου· λαξευμένη κάτω από την επιφάνεια, η στοά διαμορφώνει ένα ήσυχο και απομονωμένο πεδίο το οποίο αποτελεί ιδανικό πλαίσιο για την ανάπτυξη των καλλιτεχνικών χειρονομιών και τον αναστοχασμό σχετικά με σημαντικές πτυχές της πρόσφατης ιστορίας. Εκεί, το Refuge Project έχει θεμελιώσει ένα χρήσιμο κρησφύγετο όπου οι κάτοικοι και οι επισκέπτες της Μήλου μπορούν να ατενίσουν συμπαγείς συσχετισμούς ανάμεσα στην τέχνη και την κοινωνικοπολιτική προϋπόθεση στην οποία εντάσσεται, να ψαύσουν με το βλέμμα και να αναλογιστούν τις σημασίες τέτοιων εγχειρημάτων τα οποία θέτουν διερωτήσεις για τον σύγχρονο πολιτισμό και την ιστορική παρακαταθήκη του.

Η Ευαγγελία Λεδάκη είναι ανθρωπολόγος και επιμελήτρια εκθέσεων