Η προσφορά του Νίκου Πλουμπίδη

ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΛΥΜΠΕΡΑΤΟΥ

Στις 14 Αυγούστου συμπληρώθηκαν 60 χρόνια από την εκτέλεση του Νίκου Πλουμπίδη σε μια ρεματιά στο δάσος Δαφνίου. Ήταν ένα στέλεχος του κομμουνιστικού κινήματος της χώρας που στιγμάτισε την  ελληνική Αριστερά του 20^ού αιώνα. Όταν, όμως, κανείς επιχειρήσει να αποτιμήσει ιστορικά, και να τη συνδέσει με την τρέχουσα πολιτική συγκυρία, τη συμβολή αυτή, συνήθως διολισθαίνει στο σφάλμα να αναδείξει μόνο τις ψυχολογικές παραμέτρους που προσδιόρισαν, σε μεγάλο βαθμό δικαιολογημένα αλλά και ενίοτε λανθασμένα, την πρόσληψη της προσφοράς αυτής στη συλλογική μας μνήμη. Γιατί όταν μιλά κανείς για τον Πλουμπίδη και τη δράση του, οφείλει να τον αντιλαμβάνεται όχι μονοδιάστατα ως το τραγικό θύμα των συνεπειών του εμφυλίου, ως τη συγκλονιστική κατάληξη μιας εσωκομματικής ανωμαλίας, ως στόχο προσωπικής εμπάθειας ή αόριστα μιας σταλινικής λογικής (του Ζαχαριάδη και των υποστηρικτών του), αλλά ως παραγωγό πολιτικής, ως συντελεστή μιας στρατηγικής, ως κέντρο αντιπαράθεσης σε μια συνολικότερη διαδικασία ανασύνταξης του μετεμφυλιακού πολιτικού λόγου και δράσης της ελληνικής Αριστεράς. Σε αυτά εγγράφεται, και μέσω αυτών αποκτά ιδιαίτερο νόημα, η φυσική αλλά και η απόπειρα πολιτικής και ηθικής του εξόντωσης.

Με άλλα λόγια, η περιπέτεια του Πλουμπίδη δεν πρέπει να παραδίνεται στη  συγκίνηση που γεννά. Γιατί ήταν μια περιπέτεια έμπλεη πολιτικής που δεν περιορίζεται στο δικό του ιστορικό παράδειγμα αλλά συνδέεται με μια ευρύτερη απαίτηση αναζήτησης μιας αριστερής στρατηγικής, αναγκαίας, στους γενικούς πολιτικούς της όρους, σε κάθε ενδεχόμενη περίοδο έκτακτων συνθηκών στο πεδίο της ταξικής πάλης. Αυτός ακριβώς είναι και ο αποχρών λόγος της επικαιρότητας της παρέμβασης Πλουμπίδη, γεγονός που την καθιστά ως οδηγητικό μίτο εξαιρετικά χρήσιμη έναντι της σημερινής συγκυρίας.

Γιατί ο Πλουμπίδης, παρά το σύντομο διάστημα που έδρασε στη μετεμφυλιακή περίοδο πριν συλληφθεί, κλήθηκε να σχεδιάσει την πολιτική της τότε Αριστεράς υπό ιδιάζουσες συνθήκες, θέτοντας παρακαταθήκες καθοριστικές στην εξέλιξη του πολιτικού της αγώνα.  Ήταν μια πολιτική παρέμβαση, ένα επίδικο πολιτικό διακύβευμα, που προσδιόρισε, και αυτή ήταν η νίκη του Πλουμπίδη, όλες τις διαδικασίες που ακολούθησαν μετά την εκτέλεσή του. Διαδικασίες που στοιχειοθετήθηκαν τόσο από την επιτυχή πορεία της ΕΔΑ, την ταχύτατη ανασύνταξη των κοινωνικών μετώπων της Αριστεράς όσο και από τις αλλεπάλληλες ήττες του αστικού καθεστώτος που κατέληξαν στον «ελληνικό Μάη» του Ιουλίου του 1965, ήττες που το υποχρέωσαν να ανασυστήσει άρδην τους μηχανισμούς πολιτικής βίας του εμφυλίου, με κατάληξη τη χούντα των Συνταγματαρχών.

Πράγματι, αυτό που προσέφερε διαχρονικά στην Αριστερά ο Πλουμπίδης ήταν η επιβεβαίωση της δυνατότητας να συγκροτεί τα πολιτικά της μέτωπα σε συνθήκες που απαιτούσαν ένα σύνθετο συντονισμό και ειδικούς χειρισμούς. Ειδικούς, γιατί η Αριστερά είχε ηττηθεί και κονιορτοποιηθεί πολιτικά στον εμφύλιο, είχε κατασυκοφαντηθεί και λοιδορηθεί, είχε να αντιμετωπίσει τη διάρρηξη των σχέσεών της με το κοινωνικό σώμα, εν μέσω παρατεταμένης κατατρομοκράτησης λόγω των εκτελέσεων και των εκτοπίσεων που συνεχίζονταν, υποκείμενη και στη συνέπειά τους, ένα καθεστώς παρατεταμένης εσωκομματικής κρίσης. Κυρίως, όμως, οι οπαδοί της Αριστεράς βίωναν μια εκτεταμένη πολιτική σύγχυση εξαιτίας της απουσίας οιασδήποτε ανάληψης ευθυνών από μέρους της ηγεσίας της για τον εμφύλιο και την κατάληξή του, σύγχυση που επιδείνωναν οι εκβιαστικές επεμβάσεις του ΚΚΣΕ στο ελληνικό κόμμα, όσο και λόγω της «διπλής» και πλήρως αντιφατικής πολιτικής της, που επιχειρούσε να συμβιβάσει τη νόμιμη ύπαρξη με τη στρατηγική του «όπλου παρά πόδα» και υποτιθέμενους επαναστατικούς προσανατολισμούς για το θεαθήναι.  

Σε αυτές τις συνθήκες ο Πλουμπίδης πέτυχε αυτό που οι Αμερικανοί θεωρούσαν ακατόρθωτο: να θέσει τις βάσεις για την αναθέρμανση των σχέσεων της Αριστεράς με τις μάζες. Και αυτό συμπύκνωνε τη μεγάλη του πολιτική συμβολή. Γιατί έναντι διαλυμένων κομματικών οργανώσεων, μιας εκτεταμένης χαφιεδοφοβίας, τρομοκρατημένων και απαυδισμένων πολιτικών συμμάχων και εκτεταμένης πολιτικής καταστολής, κατόρθωσε να θέσει τις βάσεις ώστε να επανέλθει η Αριστερά στην εκλογική κονίστρα και να ανασυγκροτήσει τους πολιτικούς της μηχανισμούς. 

Ήταν τελικά η νίκη μιας στρατηγικής που προσαρμοσμένη στις νέες συνθήκες απέδωσε, όπως και στις ειδικές συνθήκες της Κατοχής: αυτή της αναπαραγωγής του πολιτικού μοντέλου του ΕΑΜ. Εκτεταμένες, κατά το δυνατόν, κοινωνικο-πολιτικές συμμαχίες, εκδημοκρατισμός των διαδικασιών στη λήψη αποφάσεων, προαγωγή των μαζικών κινηματικών διαδικασιών, διατήρηση της πολιτικής αυτονομίας της κάθε συμβαλλόμενης δύναμης χωρίς υποκαταστάσεις, διαχωρισμός των τακτικών από τους στρατηγικούς στόχους στη βάση κοινών συμφωνιών και του σεβασμού στην τήρησή τους. Κυρίως, όμως, συνεχής ανάπτυξη των δυνατοτήτων που παρείχαν οι σωρευμένες πολιτικές εμπειρίες, όπως έγινε με την εξέλιξη του αντιστασιακού ΕΑΜ σε έναν φορέα παραγωγής λαϊκών πολιτικών εξουσιών αλλά και με την ευελιξία του να αποφεύγεις τις «παγίδες».

Μια τέτοια στρατηγική ήταν επί της ουσίας ένα εγχείρημα εξαιρετικά σύνθετο που προϋπέθετε σαφή γνώση και ανάλυση της πολιτικής κατάστασης, αποστασιοποίηση από τις υπερφίαλες σχηματοποιήσεις, συνέπεια και επινοητικότητα ώστε να υπερβεί κανείς τις προσωπικές στρατηγικές και να επιδιαιτητεύσει στις καταιγιστικές ενδοκομματικές αντιθέσεις που γεννούν οι πυκνές πολιτικές διαδικασίες. Αυτά υπό το κράτος μιας διαρκούς απειλής καταστολής και ποινικοποίησης που αναπαρήγαγε και μεγέθυνε τις αντιθέσεις αυτές.

Ο μόνος που μπορούσε να πληροί τις προϋποθέσεις για να δρομολογήσει αυτό το τιτάνιο έργο ήταν σε εκείνη τη φάση ο Νίκος Πλουμπίδης. Γιατί διέθετε πλήρως την εμπειρία της διαχείρισης ευρέων κοινωνικών μετώπων, ίσως από την πρώτη στιγμή που ιστορικά συγκροτήθηκαν. Συμμετέχοντας στο 7^ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, τον Αύγουστο του 1935, αυτό που υλοποίησε την πολιτική των λαϊκών μετώπων στην Ευρώπη, όντας στέλεχος της Ενωτικής ΓΣΕΕ του μεσοπολέμου που συνέθεσε τις πολιτικές λειτουργίες των τότε συνδικαλιστικών οργανώσεων, ως παλιός γραμματέας της παράνομης Κ.Ο. Αθήνας επί Μεταξά, ο Πλουμπίδης απέκτησε σαφή αντίληψη στην καθοδήγηση μετώπων που υπερέβαιναν τα στενά κομματικά όρια σε ιδιάζουσες συνθήκες πολιτικής ανελευθερίας. Η συμβολή του στη συγκρότηση του Εργατικού ΕΑΜ και η διοργάνωση των μεγάλων εργατικών  κινητοποιήσεων της Κατοχής που ματαίωσαν την εργατική επιστράτευση στα 1943, κυρίως όμως η συνεισφορά του ως μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ στη Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του Δεκεμβρίου του 1942 που σχεδίασε τη στρατηγική και την πολιτική μορφή του ΕΑΜ, ήταν αυτά που του προσέδωσαν την ευελιξία να προσαρμόζει τους γενικούς πολιτικού στόχους στις ανάγκες της τακτικής. Αλλά και ως ο υπεύθυνος των ραδιοεπικοινωνιών του ΠΓ του ΚΚΕ την περίοδο της Απελευθέρωσης, ο Πλουμπίδης διευκόλυνε το κόμμα του να αποφύγει την τυφλή εμπλοκή σε μια σύγκρουση, την οποία υποκινούσαν οι Βρετανοί «απελευθερωτές» του σχεδίου «Μάννα» και τα φρουραρχεία  της «Χ».

Στη βάση αυτών των προσωπικών πλεονεκτημάτων, ο Πλουμπίδης μεθόδευσε επιτυχώς τη συγκρότηση του «νέου ΕΑΜ», της  πρώτης μετεμφυλιακής περιόδου της ΕΔΑ, στην αρχική και κρισιμότερη ίσως φάση της. Είχε και το ευτύχημα ότι είχε την αμέριστη πλαισίωση του ανθρώπου που ήρθε από την υπερωρία να τον ελέγξει πολιτικά, του Ν. Μπελογιάννη. Και όταν ο τελευταίος συνελήφθη, ο Πλουμπίδης συνέχισε μόνος του αταλάντευτα να υλοποιεί αυτό που θεωρούσε ως το απόσταγμα των αντιφατικών εντολών του ΠΓ του ΚΚΕ, παρότι το δεύτερο παράνομο κλιμάκιο του ΚΚΕ στην Αθήνα του 1951-52 τον υπέσκαπτε συστηματικά. Αντιφατικές εντολές που υπέβαλαν στον Πλουμπίδη να μην υποβάλει στις εκλογές του 1951 την υποψηφιότητα του Μπελογιάννη για να μην δοθεί το πρόσχημα να αποκλειστεί η ΕΔΑ από τις τότε πολιτικές διαδικασίες. Μια επιλογή που καταγγέλθηκε, χωρίς η τότε ηγεσία του ΚΚΕ να την αντισταθμίσει με την εναλλακτική πρόταση του Πλουμπίδη για την υποβολή υποψηφιότητας των εξόριστών και φυλακισμένων (Γαβριηλίδη, Σαράφη, Χατζημιχάλη, Ιμβριώτη, Πρωϊμάκη, Τσόχα, Ηλιού, Γλέζου κ.ά.), μια de facto ανάδειξη του τεράστιου πολιτικού προβλήματος της χώρας με τον αποκλεισμό και την καταστολή εις βάρος μιας μεγάλης μερίδας του ελληνικού λαού.     

Ωστόσο, το ζήτημα δεν ήταν πρόβλημα ανεπαρκών χειρισμών. Ήταν ο διαρκής φόβος της ηγεσίας του ΚΚΕ ότι θα υποκατασταθεί από δυνάμεις που δρούσαν στην Ελλάδα, ήταν η αγωνία του Ζαχαριάδη να μην εκδηλωθεί εσωκομματική κριτική και αμφισβήτηση για τη στρατηγική του και τον τρόπο διαχείρισης του Δημοκρατικού Στρατού, αλλά κυρίως ήταν η αδυναμία της επίσημης κομματικής επεξεργασίας της πολιτικής των συμμαχιών και της γραμμής μαζών. Και αυτά στο πλαίσιο ενός κλίματος όπου το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης επιχειρούσε τον έλεγχο των κομμουνιστικών κομμάτων της Ευρώπης, ανακαλύπτοντας παντού «εθνικιστές» (Τίτο, Κοστόφ, Ράικ, Γκομούλκα κ.α).

Όμως, παρά τα εμπόδια, τα ψηφοδέλτια της ΕΔΑ στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 1951 ήταν μια νίκη της Αριστεράς, που προδιέγραφε ότι μόλις 5 χρόνια μετά το τέλος του εμφυλίου θα πρόβαλε με καθοριστικό ρόλο στην κεντρική πολιτική σκηνή. Γιατί ξεκινούσε μια διαδικασία, όπου το 10.57% του τότε εκλογικού σώματος θα εξελισσόταν να αποσπάσει 5 από τους οκτώ μεγαλύτερους δήμους της χώρας στις δημοτικές εκλογές του Νοεμβρίου του 1954, να διεμβολίσει την πολιτική σκηνή στα πλαίσια της Δημοκρατικής Ένωσης στις εκλογές του 1956 και να εξασφαλίσει το 24,4% στις εκλογές του 1958. Μάλιστα, παρά το όργιο του παρακράτους τα επόμενα χρόνια, κατάφερε να στρέψει την Ένωση Κέντρου, που δημιουργήθηκε για να περιορίσει την απήχηση της ΕΔΑ, προς τα Αριστερά, να δημιουργήσει νέες προϋποθέσεις νίκης στις δημοτικές εκλογές του 1964 όταν οι μάζες θα διαψευστούν από το κόμμα του Παπανδρέου, αλλά κυρίως να αποτελέσει το υπομόχλιο για την παρέμβαση των μαζών στα Ιουλιανά του 1965, έστω και αν η ηγεσία της ΕΔΑ δεν ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις των περιστάσεων και επέδειξε φοβική συμπεριφορά.

Τις εξελίξεις αυτές προσπάθησε από νωρίς να αποτρέψει το κράτος όταν το καλοκαίρι του 1954 εκτέλεσε τον Πλουμπίδη. Και τον εκτέλεσε παρότι, ενώ είχε δικαστεί σε θάνατο ήταν στη φυλακή σχεδόν ημιθανής λόγω προχωρημένης φυματίωσης. Την εκτέλεση προς παραδειγματισμό συνόδευσε και η πολιτική καταδίκη του Πλουμπίδη από το ΚΚΕ, κάτι για τα οποίο εργάστηκαν ακάματα η ελληνική αστυνομία, οι μυστικές υπηρεσίες και οι δεξιές εφημερίδες που προσπαθούσαν με ψευδείς πληροφορίες, ιδίως κατά τη διάρκεια της δίκης του Πλουμπίδη, να τον εξοντώσουν και ηθικά.

Και αυτό γιατί το επίσημο κράτος συνέδεσε από την πρώτη στιγμή τον Πλουμπίδη και την πολιτική του επιρροή με το γεγονός ότι το σοσιαλιστικό ΔΚΕΛ του Γ. Καρτάλη αποφάσισε να συνεργαστεί με το ΚΚΕ και την ΕΔΑ, τον Φεβρουάριο του 1954, ότι στις περισσότερες πόλεις της χώρας με φόντο τις δημοτικές εκλογές της χρονιάς αυτής οργανώνονταν αριστερά μέτωπα, ότι η Ελλάδα συνταράσσονταν από πρωτοφανές κύμα απεργιών την ίδια περίοδο, ότι οι διαδηλώσεις για το Κυπριακό μαίνονταν με την κινηματική πρακτική της Αριστεράς να δεσπόζει σε αυτές. Για αυτό και η σπουδή τω Αμερικανών να ματαιώσουν στην πράξη τα σχέδια Μαρκεζίνη περί ειρήνευσης, τιμωρώντας τον και για τα ανοίγματα του στο γερμανικό κεφάλαιο αλλά και για την αναζήτηση κεφαλαίων από μερίδα της αστικής τάξης και σε άλλες χώρες, πλην των ΗΠΑ, ακόμα και από την τότε Σοβιετική Ένωση.

Ο Μιχάλης Λυμπεράτος είναι ιστορικός