Πόλεμος και Σλαβική φιλολογία

ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1914-1918)

Άρτεμις και νύμφες, Ξυλογραφία, 43 x 55 εκ., Ιδιωτική Συλλογή

ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Σλαβική φιλολογία και πανεπιστήμιο Αθηνών έγιναν ασύμβατα μεγέθη, από επισκέψεως του Φαλμεράιερ στην Ελλάδα στη δεκαετία του 1830, έτσι που ακόμη και σήμερα, γενικά, η διδασκαλία των συναφών με τη Σλαβολογία αντικειμένων να μην είναι ούτε αυτονόητη ούτε απρόσκοπτη. Την πρώτη –και, κατά πως φαίνεται, μοναδική– φορά, στο 19^ο-20^ό αιώνα, που η Σλαβική φιλολογία διδάχτηκε εκτάκτως, ήταν το Μάιο, Νοέμβριο και Δεκέμβριο 1916, σε εμπόλεμη δηλαδή κατάσταση, στο πλαίσιο της σύσφιγξης των ελληνο-σερβικών συμμαχικών σχέσεων. Τη διδασκαλία ανέλαβε με δική του πρωτοβουλία ο καθηγητής Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του πανεπιστημίου του Βελιγραδίου Ντραγκούτιν Αναστασίεβιτς (1877-1950). Πρόκειται για τον θεμελιωτή των βυζαντινών σπουδών στη Σερβία (ιδρυτή του Σεμιναρίου Βυζαντινών Σπουδών στη Φιλοσοφική σχολή του πανεπιστημίου Βελιγραδίου, 1906) και δεινό ελληνιστή, μαθητή του Καρλ Κρουμπάχερ στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, όπου και εκπόνησε τη διατριβή του το 1905.

Οι διαλέξεις εν είδει εισαγωγής στη Σλαβική φιλολογία δόθηκαν στο πανεπιστήμιο Αθηνών, όταν ο Αναστασίεβιτς είχε καταφύγει στην Ελλάδα μαζί με τους καταφυγόντες στην Κέρκυρα Σέρβους στρατιώτες από το Δεκέμβριο 1915, στο πλαίσιο των ποικίλων ελληνο-σερβικών προσπαθειών για σύσφιξη των σχέσεων των συμμάχων χωρών και μάλιστα σε μια κρίσιμη συγκυρία: Ο Ελ. Βενιζέλος, διαφωνώντας με την πολιτική ουδετερότητας του Κωνσταντίνου, μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη (Άνοιξη 1916), από όπου συντόνιζε τις συνεννοήσεις με τους συμμάχους Γάλλους και Βρετανούς που προετοίμαζαν το μέτωπο της Θεσσαλονίκης και τη μετακίνηση εκεί του σερβικού στρατού. Παρόμοιες συνεπώς επαφές στην Αθήνα στην πραγματικότητα λειτουργούσαν ως μέσο πίεσης υπέρ της συμμετοχής της Ελλάδας στον πόλεμο. Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι ευθύς εξαρχής παρόμοιες διαδικασίες απασχόλησαν τον αθηναϊκό ημερήσιο και περιοδικό τύπο που με τη σειρά του κίνησαν το ενδιαφέρον του κοινού.

Ο Παύλος Νιρβάνας, για παράδειγμα, για την πρώτη από τις διαλέξεις του Αναστασίεβιτς, έγραψε στην Εστία: «Εις το Πανεπιστήμιον των Αθηνών ηκούσθη, ευτυχώς, κατά περιόδους, η φωνή ξένων καθηγητών, και ηκούσθη πάντοτε μ’ εξαιρετικόν ενδιαφέρον,[…]. Καθηγητής όμως Βαλκανικού Πανεπιστημίου, αν δεν απατώμαι, διά πρώτην φοράν ηκούσθη από Αθηναϊκής καθέδρας. Και η εντύπωσις υπήρξε γενικώς αρίστη. Ο κ. Αναστασίεβιτς επέδειξε, πράγματι, αξιοζήλευτα χαρίσματα Ευρωπαίου επιστήμονος, ομολόγησαν δε και οι μάλλον ξένοι προς την ειδικότητα του θέματος την επιστημονικότητα του μαθήματός του, και εις την ουσίαν και εις την έκφρασίν της προ πάντων. Και η έκφρασις είνε η Λυδία λίθος της διανοητικότητος και του μεθοδικού καταρτισμού ενός επιστήμονος. Προς τιμήν του Πανεπιστημίου του χειμαζομένου συμμάχου λαού, το πράγμα πρέπει να ομολογηθή με πάσαν ειλικρίνειαν.» (Ο Σέρβος καθηγητής, Εστία 13-5-1916).

Το ενθουσιώδες κλίμα που δημιουργήθηκε από παρόμοια δημοσιεύματα, όχι μόνο αποκλειστικά από το βενιζελικό τύπο, μπορεί να εξηγηθεί και από τη συστράτευση του καθηγητή Αναστασίεβιτς με βασικές απολογητικές θέσεις της ελληνικής εθνικής ιστοριογραφίας: Η πρώτη αφορούσε τη γνωστή άποψη του Φαλμεράιερ (για τη διακοπή της ελληνικής εθνικής συνέχειας, «θέμα επιδεικτικόν τόσων παρεξηγήσεων») και ο Νιρβάνας δεν παραλείπει να θυμηθεί τον «μεγάλον Κρουμβάχερ», ο οποίος «διακηρύσσων προ πενταετίας τα ίδια περίπου πράγματα» «κατηγορήθη ως εξωνημένος διά Ρωσσικών ρουβλίων», για να τονίσει «πόσον η καθαρώς επιστημονική και αφ’ υψηλού εξέτασις των μεγάλων ζητημάτων [του Αναστασίεβιτς] τοποθετεί τα πράγματα εις την θέσιν των». Η δεύτερη εστίαζε στην εθνικότητα των Θεσσαλονικέων αδελφών Κυρίλλου (827-69) και Μεθοδίου (815-85), ότι δηλαδή αυτοί οι οποίοι επινόησαν το γλαγολιτικό αλφάβητο με το οποίο κατέστησαν δυνατή τη γραπτή μορφή της σλαβικής γλώσσας και τη μετάφραση ιερών κειμένων «ήσαν Έλληνες και όχι Βούλγαροι και εξακολουθούν ακόμη να θεωρούνται Έλληνες» (Εμπρός 11-5-1916, 4).

Έχει ωστόσο ενδιαφέρον να σταθούμε, αν όχι στο συγκρατημένο συναισθηματικά λόγο του Σέρβου καθηγητή («όστις ούτε επί μίαν στιγμήν δεν αφήκε τον εθνικόν του πόνον να εκτραπή εις οιονδήποτε είδος ρητορικής, αναρμόστου προς την σεμνότητα του φιλοξενούντος αυτόν ακαδημαϊκού περιβάλλοντος») τουλάχιστον στα χαρακτηριστικά που διέκρινε ο Νιρβάνας  «το επιστημονικόν τ α κ τ, την διαλεκτικήν λεπτότητα, την υποδειγματικήν σεμνότητα του λόγου», καθώς σ’ αυτά, πέρα από ένα προσωπικό ύφος, διακρίνεται αρχικά μια λιγότερο αιχμηρή εθνική προσέγγιση του Αναστασίεβιτς, που τροφοδοτήθηκε από τις αξιοσημείωτες επιρροές του γερμανικού ρομαντισμού στη Σερβία (Χέρντερ, Γκαίτε, αδελφοί Γκριμμ κ.ά.) και ειδικότερα από το έργο του Βουκ Στεφάνοβιτς Κάρατζιτς, ο οποίος συγκέντρωσε, σύμφωνα με τα γερμανικά ρομαντικά πρότυπα, πάμπολλα δείγματα της σερβικής δημώδους παράδοσης και διαμόρφωσε ανάλογα τον τύπο της σερβικής γλώσσας (αξιοσημείωτο είναι ότι μερικά από αυτά τα ποιητικά άσματα, στη διάρκεια των Βαλκανικών όπως και του Μεγάλου πολέμου, δημοσιεύονται στον ελληνικό τύπο από τον Κ. Παλαμά και άλλους λογοτέχνες). Κατά δεύτερο λόγο, στην προσέγγιση τού Αναστασίεβιτς διακρίνονται κυρίως οι επιρροές του συγκαιρινού του γερμανικού ρεύματος, με το οποίο στη διάρκεια των σπουδών του στο Μόναχο ήρθε σε επαφή: Αν και παίρνει κάποιες αποστάσεις από τον γερμανικό φυλετισμό, οικειοποιείται, αντίθετα, την τάση της «ιστορίας της κουλτούρας» (Kulturgeschichte, ιδεαλιστική προσέγγιση του ιστορικού γίγνεσθαι μέσω της διάκρισης κουλτούρας και υλικού πολιτισμού).

Πιο κάτω παραθέτουμε την ανταπόκριση της εφημ. Νέα Ελλάς 11-5-1916, 1-2, με τίτλο H Σλαυϊκή Φιλολογία Αι διαλέξεις του κ. Αναστασίεβιτς, ως πιο διαφωτιστική, συμπληρώνοντάς τη με δύο παραγράφους (με πλάγια γράμματα), που αντλούμε από το περ. Πολιτική Επιθεώρησις έτ. Α΄, αρ. 23, 4-6-1916, σ. 802, με τις οποίες κλείνει την Α΄ διάλεξή του ο Σέρβος καθηγητής.

Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου διδάσκει Βαλκανική ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Η Σλαυϊκή Φιλολογία. Αι διαλέξεις του κ. Αναστασίεβιτς

Ο Σέρβος καθηγητής της βυζαντινής και νεοελληνικής φιλολογίας εις το Πανεπιστήμιον του Βελιγραδίου κ. Αναστασίεβιτς κατόπιν σχετικής αδείας των Πανεπιστημιακών αρχών ήρχισε χθες σειράν διαλέξεών του περί των Σλαύων, της προόδου και της φιλολογίας των. Την εναρκτήριον χθεσινήν διάλεξιν ετίμησε κόσμος πολύς εκ των καθηγητών, των λογίων και των φοιτητών. Το γυναικείον φύλον αντεπροσωπεύετο πολυαριθμώτατα και αυτό. Τον κ. Αναστασίεβιτς παρουσίασε προς το κοινόν ο Πρύτανις του Πανεπιστημίου κ. Μεσολωράς εν μέσω ζωηρών χειροκροτημάτων και επευφημιών. Ο κ. Μεσολωράς ανέφερε την φιλοξενίαν την οποίαν παρέχει ο ελληνικός λαός προς τον δεινοπαθούντα σερβικόν και ετόνισε την χαράν με την οποίαν η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου εδέχθη την αίτησιν του Σέρβου συναδέλφου εις τον οποίον έδωσε και τον λόγον.

Συμπαθής, ηλικίας τεσσαράκοντα ετών, ο κ. Αναστασίεβιτς, ηυχαρίστησε διά τα εκδηλώσεις της συμπαθείας και αρχόμενος της διαλέξεώς του, εις άπταιστον ομαλήν ελληνικήν γλώσσαν, είπεν ότι θα προσπαθήση διά των λεγομένων του να φανή χρήσιμος εις κάτι επιστημονικόν, αναλόγως της περιστάσεως, εισάγων τους Έλληνας εις την σλαυϊκήν φιλολογίαν. Ο αγορητής πριν ή εισέλθη εις το κυρίως θέμα του, ανέφερε περί της σλαυϊκής φυλής και περί της εμφανίσεως αυτής της τελευταίας όλων των ινδοευρωπαϊκών φυλών επί της ιστορικής σκηνής. Ετόνισεν ότι η ιστορία των άλλων κρατών ήτο τόσον μεγάλη και ο πολιτισμός των τόσον ευρύς σχετικώς. Αι σλαυϊκαί μάζαι, μέχρι του ΣΤ΄ μ.Χ. αιώνος, εξηκολούθουν να μένουν απομεμονωμέναι, μη μετέχουσαι της αναπτύξεως και του πολιτισμού των άλλων. Αλλά και μετά τον ΣΤ΄ αιώνα, όπου εδόθησαν κάποια σημεία ζωής αυτής, ο κ. Αναστασίεβιτς είπεν ότι δεν διαβλέπομεν δύναμιν και ορμήν ισάριθμον προς τον όγκον αυτών. Καμμία ιδική των παραγωγική εργασία, καμμία πρωτοτυπία. Από την Ελληνικήν Ανατολήν και την Μεσαιωνικήν Δύσιν παρέλαβον όλα τα στοιχεία της παιδείας και τον ρυθμόν της τέχνης, αρκεσθείσαι εις ταύτα και μόνον. Η τοιαύτη ατονία και η όψιμος εμφάνισίς των, παρετήρησεν ο Σέρβος καθηγητής, δεν οφείλεται, καθώς διατείνονται οι Γερμανοί, εις λόγους φυσιολογικούς, τοὐτέστιν εις την κατωτέραν φύσιν των Σλαύων, αλλ’ εις την γεωγραφικήν θέσιν αυτών και εις το τείχος των αμορφώτων γειτόνων, οι οποίοι τους περιέσφιγγον. Ανέμενον όπως το τείχος τούτο καταπέση αφ’ εαυτού και όταν κατέπεσεν οι Σλαύοι εξεχύθησαν προς τας εστίας του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Η αβουλία του σλαυϊκού στοιχείου αποδοτέα, είπεν ο κ. Σέρβος καθηγητής, εις το δημοκρατικόν σύστημα, εις την φυλετικήν διάστασιν αυτού, εις το ιστορικώς ριζωμένον καθεστώς. Η απομόνωσις δε των Σλαύων οφείλεται κατά μέγα μέρος εις τον ισχυρόν ατομισμόν εν τω οποίω ανετράφησαν. Ήλθεν ο Χριστιανισμός. Οι καρποί του όμως δεν ήσαν τόσον ικανοποιητικοί. Τα αίτια δε ταύτα οφείλονται εις διάφορα περιστατικά. Εν τω μεταξύ οι Σλαύοι ηύξησαν τόσον, ώστε να καταστούν φυλή ίση προς τους Λατίνους και τους Γερμανούς, επιβληθέντας διά της τέχνης των. Ότε το πρώτον, είπεν ο κ. Αναστασίεβιτς, εδημοσιεύθη η πρώτη συλλογή των σερβικών δημοτικών τραγουδιών, όλος ο πεπολιτισμένος κόσμος έμεινεν έκθαμβος, θαυμάσας την ποίησην ταύτην, συγκρινομένην προς τα αρχαία ομηρικά έπη. Η Ρωσσία κατόπιν προὐκάλεσε νέαν έκπληξιν και σήμερον ακόμη ο Πούσκιν και ο Λιερμόντωφ, ο Δοστογιέβσκη και ο Τολστόϊ με τα μεγαλουργήματά των εξακολουθούν να κυριαρχούν επί του διανοητικού βίου της ανθρωπότητος. Μετά τους Ρώσσους οι Πολωνοί εχορήγησαν μαργαρίτας εις την παγκόσμιον λογοτεχνίαν. Πολωνοί μουσικοί, διάσημοι, και εις ουδεμίαν αίθουσα του χορού έμεινε λησμονημένη η Πολωνική μαζούρκα. Παραλλήλως προς τας τέχνας ανεπτύσσετο και η επιστήμη. Ο αστρονόμος Κοπέρνικος και ο Σέρβος φυσικός Ρούγιερος Μπόσκοβιτς. Τα ονόματα ταύτα συνδέονται αχωρίστως μετά της ιστορίας της νεωτέρας περί την φύσιν επιστήμης. Αστήρ πρώτου μεγέθους υπήρξε και ο επίσης προ της 19^ης εκατοντετηρίδος δράσας Ρώσσος χημικός Ν. Μενδέλιεφ. Τελευταίως και ο υλικός πολιτισμός πραγματοποιεί σημαντικάς προόδους, αποκτών επί μάλλον και μάλλον την ανεξαρτησίαν αυτού, επεκτεινόμενος εις την αλλοδαπήν. Επί κεφαλής ίστανται οι Τσέχοι με την ακμάζουσαν βιομηχανίαν των συναγωνιζομένην προς την βιομηχανίαν των εν Αυστρία Γερμανών.

Ο αγορητής ακολούθως αναφέρει περί της παγκοσμίου θέσεως την οποίαν έλαβε η σλαυϊκή γλώσσα και φιλολογία εις τα διάφορα ευρωπαϊκά κέντρα· ανέφερε την εισαγωγήν της ρωσσικής γλώσσης και εις ξένα σχολεία πρακτικόν χαρακτήρα έχοντα και ετόνισε και την ανάγκην και της εισαγωγής αυτής εις το ελληνικόν Πανεπιστήμιον ως εκ της συνεχούς μεταξύ Ελλήνων και Σλαύων δοσοληψίας του παρελθόντος και των ζητημάτων του μέλλοντος. Εξακολουθών ανέφερε την επίδρασιν του Ελληνισμού επί του Σλαυϊσμού εις την θρησκείαν, την μόρφωσιν και τας τέχνας, αλλά και την συμμετοχήν του σλαυϊσμού εις την εξέλιξιν της προόδου της Ελλάδος από πολιτικής, φιλολογικής και επιστημονικής απόψεως και ετόνισε τελευτών την ανάγκην όπως τῃ προστασίᾳ του κράτους επιδοθή εις την σλαυϊκήν επιστήμην είς τουλάχιστον νέος του οποίου η εργασία θα είνε ωφέλιμος διά την πατρίδα. Ο αγορητής εχειροκροτήθη ζωηρώς.

Οι Σλαύοι προ καιρού ήδη αντιλήφθησαν το αλληλένδετον τούτο των δύο επιστημών, ώστε να μελετώνται τα Ελληνικά πράγματα, και δη ουχί μόνον τα αρχαία, αλλά και τα μεταγενέστερα, εις περισσότερα του ενός Σλαυικά κέντρα, και υπό περισσοτέρων του ενός ειδικών Σλαύων. Οι Έλληνες όμως διστάζουσιν εισέτι να ακολουθήσωσι το παράδειγμα τούτο των Σλαύων. Όσα γίνονται μέχρι τούδε υπ’ αυτήν την έποψιν εν Ελλάδι, είναι πλέον ή ανεπαρκή. Μεταξύ τόσων περιδόξων Ελλήνων λογίων ουδείς υπάρχει εισέτι ειδικός Σλαυολόγος. Η εις παντοίον είδους επιστημονικά βοηθήματα τόσον πλουσία Εθνική Βιβλιοθήκη των Αθηνών ελάχιστα περιλαμβάνει Σλαυϊκά βιβλία. Εις το πανεπιστήμιον της Ελλάδος ουδέ καν μία γλώσσα Σλαυϊκή παραδίδεται, καίτοι διά του πανεπιστημιακού νόμου έχει συμπεριληφθή και η διδασκαλία Σλαυϊκής γλώσσης εις τα διδακτέα μαθήματα της Φιλοσοφικής Σχολής.

Θα συμφωνήσητε μετ’ εμού ότι η έλλειψις αύτη είναι επιζήμιος προ παντός διά την Ελληνικήν επιστήμη. Ανάγκη λοιπόν επιστημονική παρίσταται να επιδοθῇ τουλάχιστον είς προς το παρόν εκ της φιλομαθούς Ελληνικής φοιτητικής νεολαίας εις την Σλαυϊκήν επιστήμην. Δεν αμφιβάλλω, ότι και το Κράτος θα ήτο πρόθυμον να παράσχῃ εις τοιούτόν τινα φιλομαθή νέον τας επί τούτω απαιτουμένας ευκολίας. Διότι ο μέλλων εκείνος Έλλην Σλαυολόγος θα ειργάζετο ουχί μόνον υπέρ της Ελληνικής επιστήμης, αλλά και υπέρ της Ελληνικής πατρίδος.