O μύθος της 14ης Ιουλίου... (άλωση της Βαστίλης)

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΓΑΛΛΟΥ

 

Kiafa, Λάδι και ακρυλικό σε ξύλο, 20 x 20εκ., φωτ. Νίκος Αλεξόπουλος

Η 14^η Ιουλίου γιορτάζεται στη Γαλλία με κάθε επισημότητα. Μέχρι και στρατιωτική παρέλαση περιλαμβάνουν οι εορτασμοί, μια απόδοση τιμών για μια λαϊκή εξέγερση αρκετά ειρωνική από μόνη της... Την 14^η Ιουλίου λοιπόν γίνεται η άλωση της Βαστίλης, ξεσπά η Γαλλική Επανάσταση και εγκαθιδρύεται η Δημοκρατία. Όσο απλοϊκό και να φαίνεται το παραπάνω σχήμα, μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, στον ένα περίπου χρόνο που έμεινα στο Παρίσι, για τις ανάγκες του διδακτορικού μου (που έχει ως θέμα ένα ζήτημα της Γαλλικής Επανάστασης), ότι αυτό το απλοϊκό σχήμα είναι κυρίαρχο στην αντίληψη των περισσότερων Γάλλων. Στις διάφορες συζητήσεις που είχα με φίλους Γάλλους που δεν ήταν ιστορικοί, σχετικά με την Επανάσταση, και στις οποίες πάντοτε συμμετείχαν με ενδιαφέρον και περιέργεια, και ποτέ υποτιμητικά απέναντι σε έναν ξένο που τόλμησε να ασχοληθεί με ένα δικό τους θέμα, εντός κι εκτός εισαγωγικών (η κατάρρευση του στερεοτύπου περί ενός καθολικού γαλλικού σωβινισμού ήταν πλήρης), με προβλημάτισε ιδιαίτερα το γεγονός ότι οι γνώσεις τους γύρω από ένα τόσο σημαντικό γι’ αυτούς ιστορικό ζήτημα, είναι στην πραγματικότητα μηδαμινές. Δεν γνωρίζω μέσω ποιας ανηλεούς κοινωνικής διαδικασίας, οποιαδήποτε γνώση γύρω από την Επανάσταση που διδάσκεται στα γαλλικά σχολεία στέλνεται στον κάλαθο της λήθης, πάντως οι περισσότεροι Γάλλοι με τους οποίους συνομίλησα δεν γνωρίζουν τίποτα άλλο πέρα από την άλωση της Βαστίλης. Από εκεί και ύστερα υπάρχει μια πλήρης θολούρα ονομάτων και γεγονότων. Δαντόν, Μαρά και Ροβεσπιέρος, η εκτέλεση του Λουδοβίκου, και με κάποιο τρόπο στη συνέχεια η Γαλλία φτάνει στον Βοναπάρτη. Θυμίζει λίγο την αντίστοιχη άγνοια των Ελλήνων όσον αφορά την Επανάσταση του 1821, όπου πέρα από την εναρκτήρια ημερομηνία της 25^ης Μαρτίου, οι περισσότερες γνώσεις των συμπατριωτών μας περιορίζονται σε κάποια «τρανταχτά» ονόματα, κενών όμως περιεχομένου, και σε κάποια ηρωικά γεγονότα, πολλά από τα οποία αποτελούν εθνικιστικούς μύθους και ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματική ιστορία του 1821. Η αστική προπαγάνδα της γαλλικής République έχει πετύχει πλήρως το στόχο της. Πίσω από την 14^η Ιουλίου 1789, υπάρχει σκοτάδι. Όλα τα μεταγενέστερα, παγκόσμιας ιστορικής σημασίας, γεγονότα έχουν εξαφανιστεί. Οι Γάλλοι εορτάζουν την πτώση της Βαστίλης, την ανατροπή της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας. Όμως, την 14^η Ιουλίου δεν ανατράπηκε καμία μοναρχία, ούτε εγκαθιδρύθηκε καμία δημοκρατία. Σχεδόν ένα μήνα μετά από την επέτειο της Βαστίλης, την 10^η Αυγούστου, υπάρχει μια άλλη επέτειος που δεν γιορτάζεται από κανέναν, ξεχασμένη στη (σκόπιμη) λήθη από το εθνικό αφήγημα του γαλλικού αστικού κράτους. Είναι η επέτειος της Επανάστασης της 10^ης Αυγούστου 1792 και της επίθεσης στο ανάκτορο του Κεραμεικού (Tuileries), η οποία ήταν αυτή που ανέτρεψε τη μοναρχία και εγκαθίδρυσε την Πρώτη Γαλλική Δημοκρατία (1792-1804). Γιατί επιλέχθηκε ο εορτασμός της 14^ης Ιουλίου 1789 και όχι αυτός της 10ης Αυγούστου 1792 (ή ακόμα περισσότερο της Επανάστασης της 31^ης Μαΐου-2^ας Ιουνίου 1793 που άνοιξε τον δρόμο για την Τρομοκρατία); Μία εύλογη απάντηση (και λογική με μια πρώτη ματιά) είναι πως η 14^η Ιουλίου σηματοδοτεί την έναρξη της Επανάστασης και για αυτό επιλέχθηκε. Είναι όμως αυτός ο πραγματικός λόγος;

 Πρώτα από όλα, η άλωση της Βαστίλης δε σηματοδοτεί την έναρξη της Επανάστασης. Ελάχιστοι γνωρίζουν (και στη Γαλλία ακόμα) ότι η Επανάσταση ξεκίνησε ως απόπειρα της αριστοκρατίας να ανακαταλάβει το κράτος από τα χέρια των τεχνοκρατών αστών τους οποίους η μοναρχία προτιμούσε να χρησιμοποιεί καθ’ όλη τη διάρκεια του 18^ου αιώνα. Η αριστοκρατική εξέγερση του 1787-1788 άνοιξε τον δρόμο για την αστική επανάσταση (την αυτοανακήρυξη της Τρίτης Τάξης ως Εθνοσυνέλευσης στις 23 Ιουνίου 1789), την λαϊκή επανάσταση της Βαστίλης και την αγροτική επανάσταση - οι δύο τελευταίες αποφασιστικής σημασίας. Η ουσία του ερωτήματος εδράζεται στο για ποιο λόγο επιλέχθηκε από το γαλλικό κράτος η πτώση της Βαστίλης ως επέτειος που θα επιβάλλονταν τελικά στη συλλογική μνήμη του γαλλικού λαού.

 Η πρώτη περίοδος της Γαλλικής Επανάστασης, αυτή μεταξύ 1789-1791, έχει χαρακτηριστεί ως η μετριοπαθής νομικιστική φιλελεύθερη φάση της Επανάστασης. Είναι μέχρι την ολοκλήρωση του έργου της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης που θα ήθελε να σταματήσει η αστική πρωτοπορία της Επανάστασης. Αν μπορούσε, θα συμβιβαζόταν και με την αριστοκρατία και το στέμμα. Ήταν η αδιαλλαξία του βασιλιά και των ευγενών που την ανάγκασε να καλέσει τις μάζες να εμφανιστούν στο προσκήνιο της ιστορίας. Να κάνουν την επανάσταση στο όνομά της. Όταν όμως απελευθερώνεις την ορμή μιας γιγάντιας δύναμης, είναι τρομακτικά δύσκολο να την ελέγξεις. Μέχρι το 1791, ούτε ο βασιλιάς ούτε η μοναρχία είχαν αμφισβητηθεί, παρά από ελάχιστους. Από εκεί και ύστερα οι εξελίξεις ήταν καταιγιστικές... Η αριστοκρατική συνωμοσία, η φυγή του βασιλιά και η σύλληψή του, η έναρξη του ευρωπαϊκού πολέμου, η εσωτερική αντεπανάσταση και ο εμφύλιος άλλαξαν μια για πάντα τη φυσιογνωμία της Επανάστασης, η οποία, όντας περικυκλωμένη, ριζοσπαστικοποιήθηκε ταχύτατα, επέβαλε την Τρομοκρατία και τα λαϊκά κοινωνικά μέτρα ενάντια στις επιταγές και την επιθυμία της αστικής πρωτοπορίας, και κήρυξε τον ολοκληρωτικό πόλεμο στους εχθρούς της Δημοκρατίας, εσωτερικούς και εξωτερικούς. Η κατάσταση είχε αρχίσει να ξεφεύγει από τον έλεγχο των αστών εκείνο το φοβερό και ένδοξο Έτος ΙΙ της Γαλλικής Επανάστασης (1793-1794). Ο λαός διεξήγαγε πλέον την Επανάσταση στο δικό του όνομα και όχι σε αυτό της αστικής τάξης.

 Δεν έχει σημασία εδώ να περιγράψουμε πώς η αστική πρωτοπορία της Επανάστασης κατάφερε τελικά να χαλιναγωγήσει και να καταστείλει, με τεράστιο κόστος και κόπο, το λαϊκό κίνημα ύστερα από τρία ολόκληρα χρόνια αγώνων. Ακόμα πιο σημαντικό ήταν να σβηστεί η μνήμη του. Οι αστοί γνώριζαν πλέον ότι αν ανέτειλε εκ νέου ο ήλιος του 1793, θα φώτιζε ένα μη αστικό μέλλον. Όλα τα επαναστατικά κινήματα του 19^ου αιώνα δεν επρόκειτο να εμπνευστούν από το 1789, αλλά από το 1793, που ταυτίστηκε παντού με τη ριζοσπαστική επανάσταση. Δεν ήταν όμως δυνατόν να απαξιωθεί πλήρως ο λαϊκός παράγοντας στην εθνική μνήμη. Η αστική εξουσία γνώριζε ότι όφειλε να βρει μία συμβιβαστική λύση. Και δεν υπήρχε καταλληλότερο γεγονός από την άλωση της Βαστίλης. Μια λαϊκή επανάσταση που έγινε στο όνομα της αστικής πρωτοπορίας και επρόκειτο να είναι το σύμβολο της αστικής κυριαρχίας πάνω στο λαό. Μέσω αυτής της ιστορικής διαδικασίας επιλέχθηκε η πτώση της Βαστίλης ως η ημερομηνία που καθιερώθηκε ως η εναρκτήρια της Επανάστασης. Αποδεικνύεται ωστόσο για πολλοστή φορά ότι πολύ μικρή σχέση η συνθετότητα ενός ιστορικού γεγονότος με την επιλεκτική ιστορική μνήμη, μέσω της οποίας μία άρχουσα πολιτική και οικονομική τάξη επιχειρεί να μονοπωλήσει την ιστορική «αλήθεια»...

Ο Θανάσης Γάλλος είναι υποψήφιος Διδάκτορας Νεότερης Ιστορίας του ΕΚΠΑ