Ο μαρξισμός δεν είναι. Γίνεται

ΤΗΣ ΧΡΥΣΟΥΛΑΣ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ, Τι είναι φιλοσοφία, εκδόσεις ΚΨΜ, σελ. 96

         Δημήτρης Φουτρής, The End Of It All, Before The End, After The End, End End End Part 2,  

2011, Κόντρα πλακέ, καζεΐνη, ζωγραφική, Τετράπτυχο, 170 x 95 εκ. (έκαστο)

Το πρόσφατα επανεκδοθέν βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη, «Τι είναι φιλοσοφία», όπου βρίσκουμε σε συμπυκνωμένη μορφή τις επεξεργασίες όλων των έργων του, θέτει ένα ερώτημα που δεν είναι ακριβώς εισαγωγικό στη φιλοσοφία, ούτε εξωτερικό σε αυτήν, αλλά είναι εν τέλει το ίδιο ένα φιλοσοφικό ερώτημα. Και το πραγματεύεται –πώς αλλιώς για όποιον γνωρίζει στοιχειωδώς το έργο του;- χωρίς να υποκρίνεται θεωρητική «αντικειμενικότητα», εφόσον δηλωμένη φιλοσοφική αφετηρία του είναι ο «διαλεκτικός υλισμός».

Η αφετηρία αυτή, μάλλον αιρετική σήμερα, κατηγορείται, και μάλιστα από πολλούς μαρξιστές, ότι συλλαμβάνει τη μαρξιστική φιλοσοφία ως κλειστό σύστημα ή την καθιστά τέτοιο.

Ωστόσο, το βιβλίο του Μπιτσάκη, όπως και το σύνολο του έργου του, μας κάνει να ξανασκεφτούμε αυτές τις κατηγορίες. Διαβάζουμε σε αυτό ότι «ο μαρξισμός δεν είναι. Γίνεται!» Και αυτή δεν είναι απλώς μια ρητορικού χαρακτήρα παραδοχή, καθώς ακολουθούν οι εύγλωττες παρατηρήσεις του  ότι σε  αυτό το γίγνεσθαι η μαρξιστική φιλοσοφία, όχι μόνο τροφοδοτείται από τη διαπάλη με  τον εκάστοτε αντίπαλο, αλλά ότι αυτή η τροφοδότηση εξαρτάται εν τέλει από την ανοιχτότητα έναντι του τελευταίου. 

Σε ό,τι αφορά τώρα την πραγμάτευση που κάνει του «είναι» της φιλοσοφίας, ο χώρος δεν επιτρέπει να θίξω καν τα θέματα που ανοίγει. Θα σταθώ απλώς σε ορισμένα σημεία, που τα επιλέγω για να αναδείξω τις  ανεπάρκειες οι οποίες θεωρώ ότι χαρακτηρίζουν τον τρόπο με τον οποίο τα σχολικά εγχειρίδια φιλοσοφίας καθοδηγούν τη διδασκαλία της –άλλωστε, η σύγκριση είναι αναπόφευκτη, αφού το βιβλίο του Μπιτσάκη αρχικά προοριζόταν για πανεπιστημιακές διδακτικές ανάγκες. 

Ο Μπιτσάκης υιοθετεί τη θέση ότι η φιλοσοφία ορίζεται ως κοσμοθεωρία, δηλαδή ως μια θεωρητική εργασία που «διαμορφώνει μια συνολική άποψη για τη φύση, την κοινωνία και τη γνώση». Αυτή όμως η συνολική άποψη, κατά τον ίδιον, δεν μπορεί παρά να αρθρώνεται γύρω από «ένα βασικό πρόβλημα», δηλαδή το ενιαίο ερώτημα της ουσίας και της γνώσης της πραγματικότητας. (Ο ενιαίος αυτός χαρακτήρας, σημειώνω, είναι επίσης  μέρος της απάντησης  στην ένσταση εναντίον του διαλεκτικού υλισμού ότι αυτός φορτώνει με περιττή μεταφυσική τη μαρξιστική φιλοσοφία).

Με τη θέση αυτή συνδέεται και το άλλο μείζον ζήτημα που απασχολεί γενικότερα τον Μπιτσάκη: το θέμα της σχέσης  φιλοσοφίας και επιστήμης. Στον τρόπο με τον οποίο εκθέτει αυτή τη σχέση, ξεχωρίζει η πρότασή του για τη διάκριση των φιλοσοφικών προτάσεων ανάλογα με τον βαθμό και το είδος της γνωστικής τους λειτουργίας, την οποία επιμένει να υπογραμμίζει. Αλλά αυτή η θέση δεν αντίκειται μόνο στον θετικισμό, με τον οποίο βρίσκεται σε σταθερή αντιπαράθεση. Διαφοροποιείται επίσης από μια κυρίαρχη σήμερα μορφή κατανόησης της φιλοσοφίας, η οποία συνάγεται και από το σημερινό σχολικό εγχειρίδιο. Αυτή προβάλλει μονόπλευρα το φιλοσοφείν ως κριτική και αναστοχαστική λειτουργία, ενώ υποτιμά το ζήτημα της ασύμμετρης γνωστικής αξίας των διαφόρων φιλοσοφικών θεωρήσεων.

Ωστόσο, ως μαρξιστής, ο Μπιτσάκης δεν μπορεί παρά να υπογραμμίζει ότι η φιλοσοφία πρέπει να κατανοείται στη σύνδεσή της με την ιστορία και ότι η κυρίαρχη λειτουργία της είναι η «κοινωνικο-πρακτική».     

Στο σημείο αυτό είναι που κυρίως αναδεικνύονται, κατά τη γνώμη μου, εκ του αντιθέτου, οι ανεπάρκειες των σχολικών εγχειριδίων της φιλοσοφίας. Το σημερινό υπερτερεί έναντι των προηγούμενων, εφόσον προσπαθεί να καταδείξει ότι η φιλοσοφία έχει συνάφεια με τη ζωή των μαθητών. Ωστόσο, μετά την αρχική βιαστική σύνδεση της γέννησης της φιλοσοφίας με τη δημοκρατία, η ιστορία, και ό,τι οι μαθητές ακούνε σε όλα τα υπόλοιπα μαθήματα, απουσιάζουν  από όλη την μετέπειτα πραγμάτευση των επιμέρους φιλοσοφικών ερωτημάτων. Την ίδια στιγμή,  στο βιβλίο του Μπιτσάκη, βλέπουμε να ξεδιπλώνεται μια ισόρροπη και μετρημένη διαπλοκή της ιστορικής και θεωρητικής πραγμάτευσης, όπου η φιλοσοφία συναντά τη βιολογία, την τεχνολογία, την πολιτική. Συγκεκριμένα, στη συζήτηση «των όρων γένεσης της φιλοσοφίας» αλλά και «της εμφάνισης της νεότερης φιλοσοφίας», μας δίνονται απτά δείγματα της  αποφυγής της θεωρησιακής της σύλληψης, ενώ με συνεκτικό και περιεκτικό τρόπο μας τίθεται προς επισκόπηση η ολότητα  των ανθρώπινων εκφάνσεων και επιτευγμάτων.

Αλλά αυτό, πέρα από την παιδαγωγική του αξία σε ένα σχολείο του φόρτου αποσπασματικών –και συχνά άχρηστων-πληροφοριών, δεν είναι κάτι που υπηρετεί πληρέστερα την ίδια τη φιλοσοφική πρακτική;

Κι αυτό γιατί η ολότητα, η ολοποίηση –κάτι που αποτελεί ανάθεμα για την κυρίαρχη σκέψη σήμερα- ανακύπτει σε οποιαδήποτε προσπάθεια να οριστεί η φιλοσοφία. Και ίσως αυτό να αποτελεί μια πλευρά της εγγενώς ριζοσπαστικής της λειτουργίας, όσο και εάν μπορούμε, όπως ο Μπιτσάκης, να διακρίνουμε  ανάμεσα σε «συντηρητικές» και «προοδευτικές» φιλοσοφίες.         

Η Χρυσούλα Μητσοπούλου είναι εκπαιδευτικός