Ο Λεοπάρντι και το ζήτημα των διανοουμένων

ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΟΥ ΦΟΙΒΟΥ ΓΚΙΚΟΠΟΥΛΟΥ

HERNI MATISSE,
D.GALANIS PAYSAN.1914.
ΟΞΥΓΡΑΦΙΑ. ΔΟΚΙΜΙΟ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ
ΜΕ ΑΦΙΕΡΩΣΗ ΣΤΟΝ ΓΑΛΑΝΗ

Ο Λεοπάρντι αποτελεί ένα ιδιαίτερα πρόσφορο πεδίο για μια συγκεκριμένη ιστορική απλοποίηση ενός νέου τρόπου με τον οποίο ο διανοούμενος τοποθετείται μπροστά στην ιστορία, μια αναστρέψιμη αντίληψη της σχέσης λογοτεχνία-κοινωνία. Βέβαια, αυτή η αναστροφή, πραγματοποιείται μέσα στην κουλτούρα και τη λογοτεχνία: το περιεχόμενο των οποίων γεννιόταν, πέρα από μια ανάλυση του κοινωνικού τους ρόλου, από μια άμεση ταύτιση με την πολιτική πρακτική. Σχηματοποιώντας, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια αντίφαση που χαρακτήρισε τα γεγονότα μιας ολόκληρης γενιάς: αλλά, υπήρξε επίσης και μια αποφασιστική και για μερικούς λόγους μη αναστρέψιμη απάντηση στην αναγκαιότητα μιας νέας ταυτότητας που αναζητούσε ολόκληρη η ομάδα των διανοουμένων και στα ερωτήματα που έθεταν νέοι και σημαντικοί πρωταγωνιστές του ιστορικού γίγνεσθαι.

Σ' αυτό το πλαίσιο, ο Λεοπάρντι υπήρξε ένας πραγματικός ποιητής-μύθος: μαρτυρία της ικανότητας του νέου ιστορικο-δημοκρατικού ρεύματος να ανατρέψει παλιές κριτικές φόρμες, και ταυτόχρονα σύμβολο μιας νόμιμης ταύτισης κουλτούρας-ιστορίας και ποίησης-δράσης πέρα από κάθε εξωτερικό βιογραφικό στοιχείο μιας καταπιεσμένης ζωής. Έτσι, ενάντια στην περιοριστική εικόνα του οπισθοδρομικού διανοητή και του ειδυλλιακού ποιητή, διαγραφόταν ο Λεοπάρντι φιλόσοφος προοδευτικός και αμφισβητίας, ποιητής ηρωικός και αγωνιστής: και To Σπάρτο (La Ginestra) του προσέλαβε συχνά, πέρα από μια υψηλή λυρική σύνθεση, τις διαστάσεις μιας εμβληματικής ποίησης, μιας ένδοξης πνευματικής εποχής.

Σε τρία τουλάχιστον επίπεδα μπορούμε να προχωρήσουμε σε σημαντικές διαπιστώσεις, που θα μας οδηγήσουν σε σκέψεις και συζήτηση:

1) Η οργανική σχέση ανάμεσα στα ιστορικο-προσωπικά γεγονότα και την ποίηση, βασίζεται στην αυτονομία των αξιών της κουλτούρας και των διανοουμένων. Διαγράφεται έτσι ένας Λεοπάρντι όχι μόνο προοδευτικός, αλλά και εκφραστής μιας ιστορικής εναλλακτικής πρότασης: ενάντια στο αντιδραστικό μπλοκ των κυβερνήσεων της εποχής και της κουλτούρας τους, ενάντια στην μετριοπαθή γραμμή της φιλελεύθερης αστικής τάξης και των διανοουμένων της, ο Λεοπάρντι υποστηρίζει μια διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο, διαφορετικές σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, έναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης. Κι αυτή η διαπίστωση βρίσκει το πεδίο της και τα εργαλεία της στην ποίηση: με όλα τα συνακόλουθα του ιστορικού ρόλου που απορρέουν για τον ποιητή.

Συχνά σήμερα αναρωτιόμαστε τι είναι σε θέση να προσφέρει η λογοτεχνία. Ίσως η ανανεωμένη ανάγνωση και η κατανόηση αυτού του μεγάλου δημιουργού μπορέσει να βοηθήσει σ' αυτή την κατεύθυνση. Δηλαδή η ανάγκη να φέρουμε σε βάθος την ανάλυση της κοινωνικής συνθήκης του διανοούμενου και της κουλτούρας, μέσα στην ίδια την κοινωνία. Το πρόβλημα είναι να αγκυροβολήσουμε την ιστορία της κουλτούρας (άρα και της λογοτεχνίας και των συγγραφέων) στο δομικό και πραγματικό επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων, να θεωρήσουμε τη λογοτεχνία και τους συγγραφείς όχι ως αξίες και ως φορείς αξιών, αλλά ως αντικείμενα και ιστορικές φιγούρες κοινωνικά καθορισμένες. Μ' άλλα λόγια, οι δεσμοί σκέψη-ποίηση και κοινωνία-διανοούμενος, ενσωματωμένοι σε μια οριζόντια ιστορία των λογοτεχνικών ιδεολογιών, που δεν μπορούν παρά να ταυτίζονται με μια ολοκληρωμένη κοινωνική ιστορία των διανοουμένων. Αυτή η πολιτική αναγκαιότητα, ανοίγει κι άλλους ορίζοντες στη συζήτηση και στην έρευνα, τουλάχιστον σε δύο επίπεδα: εκείνο του στοχασμού πάνω στο παρελθόν κι εκείνο της ανάλυσης του παρόντος.

2) Αναφορικά με τον στοχασμό γύρω από το παρελθόν, ο Λεοπάρντι εξακολουθεί να αποτελεί ακόμη έναν σημαντικό κόμβο που πρέπει να λυθεί για να καταλάβουμε τη δύσκολη ιστορία της διαμόρφωσης μιας οργανικής και σύγχρονης αστικής διανόησης από τη μια, και τις αντιφάσεις που γεννήθηκαν ανάμεσα στους διανοούμενους και τους συγγραφείς από την σύγκρουση με την νέα πραγματικότητα που διαγραφόταν στην αρχή της καπιταλιστικής εποχής, που εμφανίστηκαν από τη δεκαετία του '20 του 19^ου αιώνα και αργότερα. Η λογοτεχνική γενιά που εδραιώθηκε μετά το 1820-21 ήταν, πέρα από τις ποικίλες ιδεολογικές επιλογές των μεμονωμένων, μια γενιά σε κρίση, που προσπαθούσε να αποκτήσει μια κατάλληλη ταυτότητα, ή τουλάχιστον σε θέση να ανταποκριθεί, αρνητικά ή θετικά, στις νέες ιστορικές απαιτήσεις. Σ' αυτό το πλαίσιο τοποθετείται και η ιστορία του Λεοπάρντι (και σ' αυτό το πλαίσιο τοποθετείται και η διαμάχη κλασικιστών και ρομαντικών, που μια για πάντα απομακρύνεται από την παραμορφωτική querelle γύρω από την προοδευτικότητα των μεν και των δε). Υλισμός και πεσιμισμός θα δείξουν, μ' αυτό τον τρόπο, κάτω από ιστορικο-προσωπικούς και ιστορικο-πολιτισμικούς λόγους, τη φύση των ιδεολογικών απαντήσεων σε πραγματικές αντιφάσεις ανάμεσα σε υποκειμενικές πνευματικές πρακτικές και αντικειμενικά ερωτήματα που έθεταν μια εποχή και μια κοινωνία σε οριστική φάση μεταβατικότητας.

Από την άλλη πλευρά, αν θέλουμε να μιλήσουμε για μια ευρωπαϊκή διάσταση του Λεοπάρντι, θα πρέπει να την τοποθετήσουμε μετά την έξοδό του από το Ρεκανάτι και με την επακόλουθη συνάντηση με τα αστικά δεδομένα της ιστορικής πραγματικότητας: από εκεί ξεκινά μια από τις πιο εμβληματικές ποιητικές παραγωγές της πιθανής σύγκρουσης ανάμεσα στην κουλτούρα και την κοινωνική οργάνωση. Σύγκρουση που διακρίνεται από την πολιτισμική και κοινωνική προ-αστική διάπλαση του Λεοπάρντι και από τα χαρακτηριστικά της καθυστερημένης ανάπτυξης της Ιταλίας και των ενταγμένων ομάδων διανοουμένων της: από αυτή την οπτική γωνία, πριν υπολογίσουμε και συζητήσουμε την ενδεχόμενη προοδευτική και επαναστατική συμβολή, θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να διαβάσουμε την ποίηση του Λεοπάρντι μέσα από την ιστορία των αντιφάσεων του νέου status και των νέων λειτουργιών που απαιτούνται από τον συγγραφέα. Εδώ βασίζεται και η σκληρή πολεμική του Λεοπάρντι ενάντια στους φιλελεύθερους, ενάντια στον πνευματισμό, αλλά και ενάντια στην πολιτική tout court: η Παλινωδία (Palinodia), οι Νέοι πιστοί (Nuovi credenti), τα Παραλειπόμενα (Paralipomeni), αυτή η πολιτική ποίηση της τελευταίας περιόδου του Λεοπάρντι είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα δημιουργηθεί το Σπάρτο, το λουλούδι-μεταφορά της ίδιας της κουλτούρας και της ποίησης ως έσχατη έδρα περιθωριοποιημένων ή απαρνημένων αξιών. Βέβαια από τα παραπάνω δεν προκύπτει ένας Λεοπάρντι ουτοπιστής, αλλά η αναγνώριση των ιδεολογικών αντιφάσεων που είναι βαθιά ριζωμένες στην κοινωνικότητα μιας ορισμένης ιστορικής εμπειρίας.

3) Να προτείνουμε και πάλι τον Λεοπάρντι σήμερα; Πιστεύω ότι η εμπειρία του είναι εμβληματική και σημαντική για το δικό μας παρόν. Πάνω απ' όλα αν λάβουμε υπ' όψη τις ιστορικο-κοινωνικές διαστάσεις του συγγραφέα Λεοπάρντι, ο δημιουργός του Σπάρτου είναι πράγματι ένα αποφασιστικό παράδειγμα της δύσκολης ιστορίας των διανοουμένων, και των ασταθών σχέσεών τους με την πραγματικότητα και την πολιτική. Η ίδια η ιστορία της κοινωνικής μας ανάπτυξης, τόσο αντιφατική και τόσο περιπλεγμένη στο επίπεδο της προσάρτησης κοινωνικών ομάδων, δημιούργησε τεράστιες γενικές αντιφάσεις, που αναπόφευκτα επέδρασαν στο πεδίο της πολιτιστικής παραγωγής. Στους πραγματικούς ιστορικούς της όρους, η αντίθεση του Λεοπάρντι υπήρξε η άρνηση των προτάσεων της φιλελεύθερης αστικής τάξης, η δραματική προσπάθεια να βρεθεί ένα βήμα μπροστά, ως διανοούμενος φορέας αξιών, σε σύγκριση με τα πραγματικά πεδία της πολιτικής σύγκρουσης: υλισμός και πεσιμισμός, σ' αυτή την κατεύθυνση, αποτελούν την ιδεολογική στροφή, τις πραγματικές φόρμες συνείδησης ενός ανυποχώρητου αρνητή να προχωρήσει σε οποιαδήποτε ένταξη ως διανοούμενος.

Όσο κι αν οι κοινωνικές σχέσεις, άρα και ολόκληρη η πολιτική κατάσταση, είναι εξαιρετικά διαφορετικές, είναι φυσικό ότι ο Λεοπάρντι αποτελεί σήμερα ένα σημαντικό δέλεαρ: γιατί ακόμη και σήμερα, σε μια μεταβατική εποχή όσον αφορά την κοινωνική φυσιογνωμία τους, οι διανοούμενοι εκδηλώνουν έντονες αντιστάσεις στο να δώσουν έναν νέο τρόπο οργάνωσης, να δημιουργήσουν μια ομοιογένεια με τα πραγματικά επίπεδα της σημερινής ιστορικής συγκυρίας. Ακόμη και σήμερα, υπάρχει η τάση να τεθούν ένα βήμα μπροστά ως διανοούμενοι: και η μελέτη του Λεοπάρντι, μια κριτική της ιδεολογίας του, είναι όλο και περισσότερο επίκαιρη για να στηρίξουμε επιστημονικά και πολιτικά, σε σύγκριση με το παρελθόν, την ιστορία του πολιτισμού, το πώς και το γιατί για την όλο και μεγαλύτερη απόκλιση ανάμεσα στα πραγματικά επίπεδα του κινήματος και της κουλτούρας: για να καταλάβουμε και να συμβάλουμε στο να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες, να συμβιβάσουμε τους αυτόνομους ρυθμούς της κουλτούρας και των αξιών της με την εποχή της πολιτικής.

Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος Καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ