Το τερατώδες είδωλο της Ευρώπης

Προδημοσίευση από το βιβλίο του Κώστα Γουλιάμου, που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Σύγχρονοι Ορίζοντες»

Η πολιτική εντροπία της Ε.Ε. και η in extenso δομική της ανικανότητα, όσο και αν ηχεί βλάσφημη έννοια για τους ευρωκράτες, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την «τεχνολογική» τής καπιταλιστικής προέκτασης. Αν επομένως θέλουμε να εξιχνιάσουμε τις ρίζες της κεφαλαιοκρατίας, τότε οφείλουμε να θυμηθούμε πως ένα σημαντικό μέρος της ευρωπαϊκής αφήγησης είναι, πράγματι, η αφήγηση του καπιταλιστικού πνεύματος. Αυτή την αφήγηση συναντάμε για παράδειγμα ως αισχροκέρδεια των ιερωμένων στις συνόδους του 9ου αιώνα. Στη ληστρική ιπποσύνη της Βρετανίας και της Ιταλίας. Μάλιστα σε ό,τι αφορά στις «πόλεις-κράτη» της Ιταλίας, ο Dante Alighieri είχε από τον 13ο αιώνα καταγγείλει το φαινόμενο της κερδοσκοπίας των ευγενών και των αστών.

Ωστόσο ο ενθουσιασμός για κερδοσκοπία αποκτά με την πάροδο των χρόνων μια μανιακή υπόσταση. Εξελίχθηκε σε μια προωθητήρια δύναμη, σε μια causa causans, μεταβάλλοντας την ψυχική συγκρότηση των αστών σε τέτοιο βαθμό που στις (μετα)νεωτερικές κοινωνίες «η κυρίαρχη τάξη συμπεριφέρεται σαν ένα κυνικό υποκείμενο» (Ρούσης, 2008), οξύνοντας έτσι την ανισότητα και αποκοινωνικοποιώντας τις βιοτικές συνήθειες και σχέσεις. Αναντίρρητα, ο συνδυασμός μηδενισμού και αμοραλισμού, η παθογένεια της αισχροκέρδειας και οι εκτροπές της κερδοθηρίας συγκροτούν τη συνδεσμολογία των καπιταλιστικών αφηγήσεων και παραστάσεων.

Για τον Sombart (1998), ο σύγχρονος οικονομικός τρόπος σκέψης είναι συνδεδεμένος με το βαθμό έντασης του καπιταλιστικού πνεύματος, με το μέτρο της κερδοθηρίας. Ο Sombart, υιοθετώντας τη σκέψη του Max Weber, αναφέρεται στην καπιταλιστική οργάνωση ως ενός τεράστιου κόσμου, «ο οποίος για όσους γεννιούνται στους κόλπους του… αποτελεί ένα περιβάλλον δεδομένο και πρακτικά ανεπίδεκτο αλλαγής». Στο πλαίσιο αυτό μπορεί, μεταξύ άλλων, να ερμηνευθεί και η νεωτερική καπιταλιστική κοσμοαντίληψη, η οποία –με βάση τις συνθήκες στις κοινωνίας των μνημονίων και της Τρόικας– παραπέμπει, υπό μία ορισμένη οπτική, στο οικονομικό φρόνημα του Benjamin Franklin περί εξοικονόμησης υλικών και λιτότητας.

Η βαθιά οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση, που μαστίζει τη σημερινή Ευρώπη, δείχνει πως ο καπιταλισμός της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης όχι μόνο είναι ανίκανος να ανταποκριθεί στις βασικές ανάγκες ή και στα ζωτικά προβλήματα των πολιτών αλλά εξελίσσεται και σε θεσμικό vampire, σε εφιάλτη της ίδιας της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Είναι προφανές πως η (μετα)νεωτερική Ευρώπη της κρίσης έχει εγκλωβιστεί στον ιστό αυτού του vampire. Για τον Zygmunt Bauman (2013) όμως «η παρούσα κρίση διαφέρει από τα ιστορικά προηγούμενά της, στο βαθμό που βιώνεται ως ένα διαζύγιο μεταξύ εξουσίας και πολιτικής. Συνέπεια του διαζυγίου είναι η απουσία ενός οργανισμού που να μπορεί να κάνει εκείνο το οποίο απαιτεί εξ ορισμού κάθε “κρίση”: να επιλέξει το δρόμο και τη θεραπεία που θα ακολουθήσει. Η απουσία αυτή, όπως φαίνεται, θα συνεχίσει να λειτουργεί παραλυτικά στην αναζήτηση μιας βιώσιμης λύσης…». Μολαταύτα, η σκέψη του Étienne Balibar (2013) προχωρά πιο πέρα από τη λειτουργία της παράλυσης που διατυπώνει ο Bauman. Ο γάλλος διανοούμενος πιστεύει ακράδαντα πως η παραλυσία, αν όχι η διάσπαση, είναι βέβαια στην Ε.Ε., με αποτέλεσμα οι λαοί να γυρίζουν την πλάτη στην Ευρωπαϊκή πολιτική, αποτελώντας έτσι και τα πρώτα θύματα. Πραγματικά, η Ε.Ε. είναι δέσμια ενός σκληρού πυρήνα νεοφιλελεύθερων στρατηγικών που ασκούνται από τις δυνάμεις της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας με στόχο μια κεντρικά ελεγχόμενη μεγέθυνση η οποία, ως τέτοια (καθ)ορίζει, μεταξύ άλλων, και τις εργασιακές σχέσεις ως καταναγκαστικό θεσμό εκμετάλλευσης. Ήδη ο Marx στην εισαγωγή των «Grundrisse» διευκρίνιζε πως οι κατηγορίες της εργασίας ισχύουν για όλες της εποχές.

Σε κάθε περίπτωση, στην Ε.Ε. επιχειρείται –με πυρήνα τις ηγεμονικές μητροπόλεις– μια δομική ανασύνθεση του καπιταλισμού, η οποία επιβάλλεται στο εσωτερικό άνισα αναπτυγμένων όχι μόνο κρατών αλλά και περιφερειών. Πρόκειται για μια ιμπεριαλιστική αλυσίδα αποικιοκρατισμού απολυταρχικής μορφολογίας. Γι’ αυτό άλλωστε και η επίκληση των ευρωκρατών στη συνύπαρξη και την αλληλεγγύη ηχούν πλέον ως ωμή προπαγάνδα με στόχο την παγίωση του φαντασιακού και φαντασμογορικού της καπιταλιστικής αφήγησης.

Αναντίλεκτα, στην Ευρώπη έχουν παρεισφρήσει συνθήκες αποικιοκρατίας της οικονομίας και, ταυτόχρονα, βίαιου και αυταρχικού μετασχηματισμού των δημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών, ειδικά από εκείνες τις δυνάμεις που ο Habermas (2012) αποκαλεί «μεταδημοκρατική γραφειοκρατική εξουσία των ευρωπαϊκών ελίτ (όπου) τα κράτη διοικούνται από τις αγορές οι οποίες διαμορφώνουν ακόμα και κυβερνήσεις».

Προεκτείνοντας τη σκέψη του Habermas, θα έλεγα πως διάφορα εξωθεσμικά κέντρα της αγοράς διαμορφώνουν συνθήκες αλλοτριωμένης δραστηριότητας. Συνθήκες απομείωσης και αποδόμησης του δημοκρατικού πολιτεύματος. Διαμορφώνουν τομές ελαστικοποίησης και, συνάμα, όρους ολοσχερούς κατεδάφισης των εργασιακών σχέσεων, με επικίνδυνες διαστάσεις και εξελίξεις για τις σύγχρονες κοινωνίες. Άλλωστε στη μαρξική οντολογία η παγκόσμια αγορά «αποτελεί τη βάση και τη ζωτική ατμόσφαιρα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής» (Marx, «Κεφάλαιο», 3: 143), δημιουργώντας ένα άμεσο αποτέλεσμα όχι μόνο κερδοσκοπικών κινήσεων αλλά και υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου.

Δεν είναι, ως εκ τούτου, τυχαίο το γεγονός πως στην Ευρώπη εκκολάπτεται η δομική ισχύς ενός «υπερκαπιταλιστικού κοσμοπολιτισμού», όπως τον αποκαλεί ο Costanzo Preve (2001), που εδράζεται στον «απο-εκδημοκρατισμό» της δημόσιας σφαίρας. Ο Hay-Jurgey Urban, μέλος του Προεδρείου του συνδικάτου IG Metall, συνοψίζει την όλη κατάσταση με έναν εύστοχο τρόπο: όσοι έχουν δημοκρατική νομιμότητα δεν έχουν καμιά εξουσία και όσοι έχουν εξουσία δεν έχουν δημοκρατική νομιμότητα.

Σκέφτομαι πως σε πολλά επίπεδα η κρίση στην Ευρώπη παραπέμπει mutatis mutandis στη διάβρωση της δημόσιας κουλτούρας κατά την περίοδο της μεγάλης παρακμής της Ρώμης του Μάρκου Αυρήλιου και του Διοκλητιανού. Η σημερινή Ε.Ε. –στρατιωτική περιφέρεια του ΝΑΤΟ και υποκατάστατο του «υπερκαπιταλιστικού» κοσμοπολιτισμού αλλά και του ευρωπαϊκού εθνικισμού– έχει διαβρώσει και υπονομεύσει τη συμμετοχική πολιτική αφού επί της ουσίας καταργείται ο «πολίτης» και διαλύεται η «πόλη».

Ο Κώστας Γουλιάμος είναι αντιπρύτανης του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου

Cornelia Schleime, Fanny, ακρυλικό σε καμβά, 2002